De Gids. Jaargang 156

W.L. Idema
Bai Juyi

De afgelopen jaren, sinds de voltooiing van de Spiegel van de klassieke Chinese poëzie (1991), heb ik me als vertaler vrijwel uitsluitend beziggehouden met het werk van Bai Juyi (Po Tsju-i, 772-846). In 1986 heb ik al eens een bloemlezing van honderd gedichten uit zijn werk gepubliceerd, onder de titel Gans, papegaai en kraanvogel, Gedichten uit het oude China, maar het oeuvre van Bai Juyi is zo omvangrijk en zo gevarieerd en het leent zich zo goed voor vertaling, dat er alle reden was om naar hem terug te keren.

Bai Juyi was ongetwijfeld een van de geleerdste mannen van zijn tijd - een van zijn jeugdwerken is een grote encyclopedie - maar hij cultiveerde welbewust een heldere, eenvoudige stijl. Volgens de latere overlevering las hij zijn gedichten voor aan een oude dienstbode en gaf hij ze pas in het licht wanneer zij ze begreep. Tijdens zijn leven genoten de gedichten van Bai Juyi al een ongekende populariteit, niet alleen onder de kleine bovenlaag van bestuursambtenaren maar ook onder het volk. Bai Juyi zelf vertelt het verhaal van een courtisane die haar prijs verhoogde omdat ze een van zijn lange gedichten kon reciteren, en zijn iets jongere tijdgenoot Duan Chengshi zag een politieagent die zijn hele lichaam had laten tatoeëren met gedichten van Bai Juyi. Ook in Korea en Japan was Bai Juyi al bij zijn leven zo geliefd dat kooplieden uit die landen bereid waren de meest exorbitante prijzen te betalen voor kopieën van zijn gedichten. Voor de lezers in het traditionele China bleef het werk zo helder dat tot de twintigste eeuw zich geen geleerde geroepen voelde het verzamelde werk te annoteren.

Bai Juyi dankte zijn populariteit natuurlijk niet alleen aan de helderheid van zijn stijl. Een andere belangrijke oorzaak is te vinden in de onderwerpen van zijn poëzie. Volgens de traditionele Chinese poëtica is een goed gedicht de spontane verwoording van een gevoel dat door de omgeving - een gebeurtenis, een ervaring, een landschap, een uitzicht - in de dichter wordt gewekt, zodat we uit het gedicht de persoonlijkheid van de dichter kunnen leren kennen. De meeste dichters uit het traditionele China voor en na Bai Juyi beperkten zich in hun poëzie echter voornamelijk tot een zeer beperkt deelgebied van het emotionele leven, namelijk de gevoelens gewekt bij hun deelname als ambtenaar aan het openbare leven. Natuurlijk komt dit soort poëzie ook voor bij Bai Juyi, die na een late start tot zijn grote tevredenheid een lange ambtelijke loopbaan mocht vervolgen. Maar daarnaast schreef hij

[p. 565]

uitvoerig over de meest uiteenlopende grote en kleine onderwerpen uit zijn persoonlijke leven - over zijn vriendschappen, het boeddhisme, de wijn, zijn fysieke aftakeling (van de eerste grijze haar tot de tandeloze mond), zijn kinderen en kleinkinderen, een weggelopen slavinnetje, zijn tuinen en zijn menagerie. Door zijn sterke sociale bewustzijn beschreef Bai Juyi eveneens aspecten van de toenmalige maatschappij die bij zijn voorgangers en tijdgenoten nauwelijks aan bod kwamen, en wanneer hij misstanden hekelde had hij een uiterst scherpe tong - die hem dan ook herhaaldelijk in problemen bracht. Mede daardoor had Bai Juyi een zeer afwisselende loopbaan. We kunnen hem volgen in zijn carrière van ambitieus student in de provincie naar veelbelovend volontair in de Hoofdstad, van onverschrokken censor aan het Hof naar hereboer op zijn landgoed, van balling diep in het Zuiden naar prefect van Soochow en Hangchow, van hoog ambtenaar in Chang'an naar rentenier in Luoyang. Tegelijkertijd maken we hem mee als vriend en vader, oom en grootvader.

Over zijn ervaringen op die zeer van elkaar verwijderde plaatsen en in die zeer verschillende functies, schreef Bai Juyi in een altijd heldere en direct aansprekende stijl maar in de meest uiteenlopende vormen - lang en kort, lyrisch en narratief. Naast poëzie schreef hij proza, in alle in zijn tijd gebruikelijke genres, van keizerlijke proclamaties tot wonderverhalen, statig of gemeenzaam van toon, al naar gelang onderwerp, geadresseerde en vorm. Al die teksten, in dicht en ondicht, hebben hetzelfde ondefinieerbare vermogen de lezer aan te spreken en te boeien, te overrompelen en te ontroeren.

Bai Juyi is echter niet alleen een bron van groot genoegen maar ook van onuitputtelijke ergernis. We leren hem beter kennen uit zijn werk dan welke tijdgenoot ook, maar wel met al zijn hebbelijkheden en onhebbelijkheden. Ik klaag nu niet over het feit dat sommige van zijn gedichten zo eenvoudig zijn dat ze beter platvloers genoemd kunnen worden - de vertaler kan die gedichten tenslotte overslaan. Ik klaag ook niet over het regelmatig nadrukkelijk aanwezige moralisme van mijn auteur - we storen ons nu eenmaal het meest aan een afwijkende moraal. Het wordt natuurlijk wel erger wanneer, zoals maar al te vaak in het werk van Bai Juyi, platvloersheid en moralisme een prachtig inzettend gedicht in de slotregels alsnog om zeep helpen - het is niet erg dat de dichter helder en belerend wil zijn, maar hij hoeft zijn lezers nu ook weer niet te behandelen als analfabete zultkoppen. Bai Juyi heeft te vaak te veel van Vader Cats.

Bai Juyi heeft prachtige gedichten geschreven over het ouder worden en de lichamelijke aftakeling die daarmee onvermijdelijk gepaard gaat. Alleen, men krijgt de indruk dat hij oud geboren is. Al in zijn vroegste gedichten klaagt hij over grijze haren, dunner wordende haren en uitvallende haren. Het ene moment zijn haar en baard al spierwit, het andere moment beginnen ze grijs te worden. Ook het verval van het gebit wordt nauwlettend geboekstaafd. Deze koekoekszang van klachten heeft een tegenhanger in de al even uitentreuren beleden levensvreugde. Er is natuurlijk niets tegen levensvreugde. Bovendien is het zeer wel mogelijk dat veel van deze blijde geluiden later in zijn loopbaan door de dichter in bange dagen geschreven zijn ter bemoediging van zichzelf en ten bewijze van het ontbreken van ieder spoor van kritiek op de machthebbers van het moment - de politiek werd in de loop van de eerste helft van de negende eeuw een steeds gevaarlijker bedrijf en Bai Juyi was een nationale figuur. Elk van deze blijde gedichten afzonderlijk is uiterst lezenswaardig, het is de hoeveelheid en de herhaling die wrevel wekken. Bai Juyi had misschien net zo driftig moeten schiften in zijn latere geschriften als in zijn jeugdwerk, waarvan maar heel weinig over is. Nu is de lectuur van zijn verzameld werk even vermoeiend als de omgang met een manischdepressieve collega.

Een andere irritante trek van Bai Juyi is zijn neiging om voortdurend alles te tellen, met name zijn literaire produktie en zijn salaris. In de verschillende opeenvolgende voorwoorden

[p. 566]

bij zijn verzameld werk deelt hij ons het exacte getal mee van het aantal door hem geschreven teksten, en de lezer wordt blijkbaar geacht even veel bewondering te hebben voor de kwantiteit als de kwaliteit van zijn geschriften. Bai Juyi's ongegeneerde openhartigheid over zijn privé-leven strekt zich ook uit tot zijn salaris. Dankbaar vermeldt hij iedere ambtelijke promotie en zelden vergeet hij daarbij de hoogte van zijn wedde te vermelden. Met zijn salaris groeide ook zijn huishouden, en ook hier blijven ons weinig details bespaard. Als bron voor de institutionele en sociale geschiedenis van zijn tijd neemt het werk van Bai Juyi dan ook een heel bijzondere plaats in. De zelfvoldaanheid van de dichter bereikt echter van tijd tot tijd een stuitend niveau, vooral wanneer hij zich verlustigt in het hoge salaris (bij gebrek aan verplichtingen) van de sinecures die hij aan het einde van zijn loopbaan bekleedde.

Bai Juyi, de hooggestegen voormalige maatschappijcriticus, roept dan de vergelijking op met onze eigen van hun revolutionaire jeugdidealen vervreemde regenten van middelbare leeftijd.

Kan men verwachten dat een negende-eeuwse Chinese schrijver invloed uitoefent op een twintigste-eeuwse Nederlander? Levenswijze en literaire vormen lijken daarvoor te zeer te verschillen. Het blijft een wonder dat een schrijver als Bai Juyi desondanks überhaupt zo direct de moderne lezer aan kan spreken. Dat wonder versterkt het vertrouwen dat menselijke emoties, ondanks alle verschillen in tijd en cultuur, in wezen universeel zijn, vertaalbaar, begrijpelijk, navoelbaar. Waarom voel ik me meer aangetrokken tot Bai Juyi dan tot zovele andere Chinese dichters? Om een veelheid van redenen, maar natuurlijk ook omdat sommige aspecten van zijn persoonlijkheid me aanspreken en omdat ik mezelf meen te herkennen in enkele facetten van zijn karakter, zij het helaas niet altijd de meest aangename. Daar komt bij dat ik, al dan niet terecht, van mening ben dat mijn manier van vertalen van klassieke Chinese poëzie, met al zijn vooren nadelen, inderdaad in het bijzonder geëigend is voor de vertaling van het werk van Bai Juyi. Voorlopig ga ik dus blijmoedig door, geërgerd in zijn ban.