De Gids. Jaargang 156

[p. 258]

Otto Treumann
Typografie, een duel of een duet?

Treurig

Een klacht aan het begin van mijn verhaal:

Er heerst een kwaal in typografisch Nederland: het gebruik van veel te kleine en soms bovendien magere lettertjes!

Merkwaardig genoeg treedt deze gewoonte juist op ruim wit papier op. Wie eronder lijden? Niet de schuldigen, natuurlijk. Wél oudere lezers (zoals schrijver van dit stukje) die na dappere, maar tevergeefse pogingen tot lezen geïrriteerd het drukwerk verder ongelezen ter zijde leggen, hetgeen toch niet de bedoeling kan zijn.

Hoe dan wel?

Typografie is - dacht ik - de kunst om een bepaalde tekst met grafische middelen leesbaar te maken. Met deze simpele, maar desondanks aanvechtbare en in ieder geval onvolledige definitie zijn we er nog niet. Want is de eis van leesbaarheid vervuld, dan komt de boeiende relatie tussen inhoud en vorm aan de orde. Letters hebben twee opmerkelijke, bijna mystieke eigenschappen: zij vormen klanken die als woorden een mededeling overdragen. Maar tegelijk wekken zij door hun vorm, kleur en plaatsing gevoelens, emoties en associaties op.

Deze tweezijdigheid speelt zich af op het platte vlak van het papier en onze waarneming is de onmisbare derde.

Wordt het een duel of een duet? We zullen zien.

De bescheiden begeleider

Een goed verhaal heeft geen behoefte aan nadrukkelijke vormgeving. Het siert de typograaf (m/v) die de bescheiden, maar daarom lang niet gemakkelijke rol van begeleider met vakkennis weet te spelen.

Fraaie, maar mogelijk wat saaie boeken zijn het te verwachten resultaat.

Affiche Vereniging Rembrandt

[p. 259]

De opdringerige luidspreker

Tegenover de waardige, ja soms hautaine terughoudendheid van de echte boektypograaf staat de afficheontwerper die met zijn produkt een gegeven mededeling aan het publiek moet opdringen in de nogal optimistische verwachting van de opdrachtgevers dat het publiek de boodschap ziet, begrijpt en nog navenant reageert ook!

De ontwerper trekt voor dit doel met plezier alle registers van zijn kunnen open, waarbij ook de letters hun luide partij mogen meeblazen.

De grote R in het affiche ‘Vereniging Rembrandt’ is uiteraard blikvanger en na geslaagde vangst drager van verdere informatie. De hier niet zichtbare kleuren hebben bewust geen enkele associatie met Rembrandt, omdat deze club weliswaar zijn naam draagt, maar de aankoop van alle soorten kunst subsidieert.

Affiche 1 juli dag van de architectuur

logo bna

Met het affiche ‘1 juli dag van de architectuur’ wilde de bna het publiek meer architectuurbewust maken, een ondernemen waartoe alle aanleiding bestaat.

Als men nu opmerkt dat de grote a in het affiche lijkt op de a in het logo van de bna, dan voldoet men daarmee aan de verwachting dat men het affiche met de bna associeert.

De gecomprimeerde identiteit

Nog iets over het logo bna: architectuur is in mijn ogen primair het creëren van ruimte. De lijnen nu in het logo vormen als een soort plattegrond deze ruimten. De bna op zijn beurt verschaft als organisatie de ruimten die de leden nog moeten invullen.

Letters boven Rhodos

Figuurlijk en letterlijk in de wolken ben je als je, gezeten in de cabine van een Boeing 747 van el al, buiten op de motor het logo ziet dat je ooit hebt ontworpen.

Dit logo zegt door middel van zijn horizon-taal-verticaal karakter dat vliegen niets meer heeft van vogels of van pijlen, maar een zaak is van precisie, vertrouwen en comfort.

[p. 260]

logo El Al

Je wordt immers als een kostbaar voorwerp behoedzaam van A naar B vervoerd. Zelfs de blik uit het raam schenkt niet de sensatie van snelheid: het is het landschap dat langzaam onder je doorglijdt.

De letters el al vervullen dus een dubbele functie: zij vormen de firmanaam en vertellen tevens iets over de doelstelling en kwaliteit van dat bedrijf.

Letterlijk de kleinste

Twee à drie meter hoog zijn de letters op de romp van het el al-vliegtuig. Eén mm hoog zijn de letters op de postzegel voor de Europese verkiezingen! Wat deze letter aan grootte mist ten opzichte van zijn grote broers op het vliegtuig wordt meer dan goed gemaakt door de overrompelende hoeveelheid gedrukte zegels: 16.149.700!

Deze zegel, die door een jury als de lelijkste zegel van het jaar werd bestempeld, kan op vier manieren worden gelezen: 1. Het rijtje landen met Nederland onderaan (hoe kon ik het zo treffen?), 2. Waarde-aanduiding plus Nederland, 3. Nederland neemt deel, etc. en 4. De oproep ‘Neemt deel ... etc.’ De gebruikte kleuren maken het duidelijker.

Het aantal lettertekens dat ik na vele proeven goed leesbaar op het minuscuul vlakje heb gekregen, bedraagt 136, waarvan er 69 twee maal ‘dienst doen’.

[p. 261]

Door de tekst schuin en op wit papier te drukken - de tekst schijnt daardoor op de envelop gedrukt - wordt een manifestachtig effect verkregen ter ondersteuning van de oproep: ‘Neemt deel’... etc.

Jammer dat je als ontwerper niet bij iedere gebruiker de kennelijk nodige uitleg kunt geven.

De bepalende inhoud

Gegeven:

naam kunstenaar

biografische gegevens van kunstenaar

naam van kunstwerk

nummer van kunstwerk

gegevens van kunstwerk

afbeelding van kunstwerk

nummer bij afbeelding

aanduiding van afbeelding bij nummer

van kunstwerk

paginacijfer

sprekende kopregel

Opdracht: alle gegevens op alle pagina's helder en geordend tot de beeldencatalogus van Rijksmuseum Kröller-Müller samenstellen.

Middelen:

één letterfamilie

verschillende corpsgroottes

verschil in kolombreedte

verschil in gradatie (mager - normaal - halfvet)

Werkwijze: de lengte en het ‘gewicht’ van de gegevens bepalen de vorm. Geen toevoeging van elementen die niet uit de tekst voortkomen, behalve de haarlijn.

Door het verschil in de kopij en de afbeeldingen worden alle pagina's verschillend en wordt het doorbladeren tot een afwisselend en verrassend gebeuren (zie p. 262 en 263).

Links - rechts en rechts - links

Een eervolle maar moeilijke, zelfs moeizame opdracht was de typografische verzoring van het muziekboek Amsterdams Chazzanoet, de in Amsterdam tijdens de joodse eredienst traditiegetrouw gezongen synagogale liederen.

De moeilijkheid bestond ook hier uit de veelsoortigheid van de per pagina te plaatsen onderdelen:

de naam van het lied en de gelegenheid wanneer het gezongen wordt in Latijnse en Hebreeuwse letters,

de auteur van het lied en de chazzan (voorzanger) die het gecomponeerd of gezongen heeft,

de muziek,

de tekst van het lied in Hebreeuwse letters,

de vertaling hiervan in het Nederlands en Engels,

en tenslotte, tussen de notenbalken, de Hebreeuwse tekst getranscribeerd in Latijnse letters.

Het bekende feit dat het Hebreeuws van rechts naar links wordt gelezen, vormde een bijkomend probleem, waarvan de oplossing echter een verrijking van de typografie tot welkom gevolg had.

Toch bleek de verscheidenheid van de stof tot wanorde te leiden en pas de op drie zijden van de pagina gezette kaderlijn gaf aan de pagina structuur en houvast (zie p. 264 en 265).

De typotect

Uit wat ik tot hiertoe heb beweerd, zal men het vermoeden kunnen krijgen dat ik een zekere verwantschap zie tussen sommige vormen van typografie en architectuur. Dit is inderdaad het geval en ook niet nieuw. Heeft niet onze grote voorganger Piet Zwart zichzelf typotect genoemd?

[p. 262]

[p. 263]

[p. 264]

[p. 265]

[p. 266]

Is typografie architectuur in twee dimensies of architectuur typografie in drie dimensies?

Voor beide geldt dat de factor tijd als vierde dimensie erbij komt: de tijd van het beleven van de ruimten in het huis en de tijd van het doorbladeren en lezen van het boek of tijdschrift. Beide disciplines kennen symmetrie en asymmetrie.

Symmetrie die gevoelens van rust, stabiel evenwicht en vooral ook autoriteit uitstraalt, terwijl asymmetrie beweging, innerlijke ordening, boeiend evenwicht kan uitdrukken.

Het zou interessant kunnen zijn deze gedachte verder te onderzoeken.