De Gids. Jaargang 156

[p. 249]

Dick Dooijes
Het veelkleurige beeld van de Nederlandse boektypografie

Het is eigenlijk zo eenvoudig: degene die het ontwerpen van de typografische vorm van een boek op zich neemt, stelt zich daarmee in dienst van de auteur en de lezer, bij wie zich als niet onbelangrijke tussenpersoon de uitgever voegt. De boekverzorger, zoals ik hem of haar in het vervolg wil noemen, dient zich ervan bewust te zijn dat deze taak geen vorm van vrije kunstbeoefening is. Zich bezighouden met boekkunst als een mogelijkheid tot het uitdragen van hoogstpersoonlijke emoties lijkt mij in strijd te zijn met de beoogde dienstverlening.

Aan het begin van mijn loopbaan als typografisch ontwerper, omstreeks 1930, gold het werk van mijn mentor, Sjoerd H. de Roos, voor mij als volstrekt richtinggevend. Jan van Krimpens strenger klassiek gerichte opvattingen vormden een tweede baken bij het zoeken van mijn eigen koers. Stanley Morisons First Principles of Typography, in 1931 als boek verschenen, zag ik als een voortreffelijke samenvatting van de grondbeginselen van de boekverzorging, mits gelezen met de nodige reserve. Ik zou ermee kunnen volstaan met naar die drie bronnen te verwijzen, zeggende: ‘Ziedaar mijn visie op de boekverzorging.’ Maar zo eenvoudig ligt de zaak toch weer niet. Er zijn zestig jaren verlopen sedertdien en er is in die tijd wel het een en ander gebeurd, in mijzelf en zeker ook in de stille wereld van de typografie van het boek. De grafische techniek heeft zich inmiddels volstrekt ontworsteld aan de wijze van boeken maken, zoals dat gedurende vijf eeuwen geschiedde. Vooral in de laatste honderd jaren van dat tijperk was er wel sprake van belangrijke vernieuwingen, zoals bijvoorbeeld de introductie van de snelpers en van de zetmachine, maar die waren bij lange na niet zo ingrijpend als wat er in de tweede helft van onze eeuw is gebeurd.

Handzetters en boekdrukkers, in mijn jonge jaren nog bij uitstek de dragers van ‘het vak’, ze zijn met hun loden letters thans ondergedoken in de marge ervan. In de wereld van de massale produktie van boek en tijdschrift zijn computer en laserstraal oppermachtig geworden. Toen Morison zijn tekst publiceerde, was dit reeds een uiting van verzet tegen het internationale optreden van velerlei avant-gardisten onder de vormgevers. Nederlanders sloten zich daarbij aan of gaven er de stoot toe, zoals de leden van de Stijl-groep, zoals Wijdeveld en Piet Zwart. Zij, kunstschilders en architecten, geen typografen, beijverden zich om de in vijf eeuwen gegroeide traditie te verdringen. De versregel ‘sterft gij oude vormen en gedachten’ uit de ‘Internationale’, het socialistisch strijdlied in de vertaling van Henriette Roland Holst, leek het ideaal te verwoorden van deze lieden. De technische vernieuwingen waren toen echter niet van dien aard dat die verdringing daardoor vereist werd. Het was geheel een kwestie van stilistische opvattingen; sommigen meenden in hun ontwerpen het tijdperk der mechanisatie op de juiste manier tot uitdrukking te brengen. Dat tijdperk heette te zijn begonnen omstreeks 1850, de periode van de eerste grote wereldtentoonstellingen, en daarom gold voor Piet Zwart omstreeks 1925 een typisch negentiende-eeuws lettertype, een schreefloze, als de eigentijdse letter bij uitstek.

[p. 250]

Maar wat hij ermee maakte, was allerminst negentiende-eeuws. Zijn typografische ontwerpen waren ver verwijderd van iedere traditie en dit gold evenzeer, zij het op andere wijze, voor de andere genoemden.

Mijn mentor, De Roos, zag in al deze nieuwlichters een gevaar, een aantasting van wat hij beschouwde en propageerde als goede typografie. Hij had geen goed woord voor ze over, maar verzamelde wel hun werk in de toenmalige, door hem beheerde Typografische Bibliotheek, opdat die collectie een goed beeld zou geven van de Nederlandse boektypografie van die dagen.

De tekst van Morison was evenzeer een vorm van verzet tegen de nieuwe stromingen, maar hij stelde daarin toch de mogelijkheid dat ‘een boek het middel is van een typografische proefneming. Het kan slechts wenschelijk zijn dat er geëxperimenteerd worde; en het is te betreuren dat de “laboratorium”-stukken zoo beperkt blijven in aantal en moed’ (vertaling Jan van Krimpen).

Met het vernieuwingsstreven van vandaag is het niet anders dan het was omstreeks 1930. Hoe revolutionair de veranderingen op technisch gebied dan ook zijn mogen, alles wat toen kon, kan ook vandaag, mogelijk zelfs nog beter of met grotere verfijning via de moderne tekstverwerkingsapparatuur. Er kan zelfs veel meer, computer en laserstraal bieden de vormgever tevoren ongedachte mogelijkheden. Dat kan een winst zijn, het kan ook tot wonderlijke excessen leiden. In haar boek Het seksuele masker - door mij gelezen als een boeiend overzicht van de westerse literatuur vanaf het Griekse drama tot omstreeks 1900 - schrijft Camille Paglia over Henry James het volgende: ‘De bombast van het proza is een zoemend achtergrondrumoer of een sluier van krijtpoeder die zelfs de drukletters op de pagina bedekt.’ De schrijver van The Turn of the Screw kan het daarmee doen, maar hij zal zich er, circa driekwart eeuw na zijn dood, niet veel meer van aantrekken. Talloze hedendaagse boekverzorgers zouden dat wel moeten doen. Het toepassen van zoemend achtergrondrumoer en sluiers van krijtpoeder of welke andere vorm van ruis ook wordt met graagte aangegrepen als middel om aan de teksten in boekvorm een aantrekkelijk, opvallend, eventueel zelfs schokkend voorkomen te geven. Als auteur en uitgever daarmee gelukkig zijn en als de lezer erdoor tot kopen wordt bewogen, wie zal dan nog mopperen over zo veel speels en soms zelfs geestig, maar mijns inziens vaker ergerlijk gedoe?

Mij lijkt er alle reden tot gemopper als de vormgever de auteur gaat verdringen met zijn vormbedenksels. Ik huldig naarmate ik ouder word (mijn vierentachtigste verjaardag is op komst) steeds meer het devies ‘leve de vrijheid’, maar ik neem daarbij voor mezelf, consequent, de vrijheid om een tekst, overladen met door ontwerpers aangebrachte ruis, niet te kopen, laat staan te lezen.

Als ik nu blader in recente catalogi van de jaarlijkse keuze van de bestverzorgde boeken, dan moet ik constateren dat herhaaldelijk uitgaven bekroond zijn waarin met ruis van allerlei aard door de vormgevers de tekst naar het tweede plan verdrongen werd. De daarvoor verantwoordelijken hebben waarschijnlijk geen boodschap aan Morisons formulering van hun ‘specifieke doel: de letters onderling te schikken, het wit te verdelen en het zetsel te ordenen om de lezer in de hoogst mogelijke mate behulpzaam te zijn bij het begrijpen van de tekst’. Het lijkt me ook mogelijk dat ze dat specifieke doel op hun wijze het allerbeste denken te dienen. Maar mocht dat zo zijn, hoe stellen ze zich hun behulpzaamheid dan voor:

❖	door het zetten van een tekst in eindeloos lange regels uit een mager lettertje op hoogglanzend papier?
❖	door het verlopen van de tekst, of liever nog een gedeelte ervan, over een ondergrond in een donkere kleur?
❖	door het drukken van de tekst over een zo contrastrijk mogelijke afbeelding?
❖	door een tekst te versnipperen over de pagina, in chaotisch geplaatste, kleine brokstukjes?
❖	door zonder duidelijk doe volstrekt met

[p. 251]

elkaar strijdige lettertypen te mengen. Bijvoorbeeld ultra vette schreeflozen met een magere variant van Garamond of Baskerville?

Stuk voor stuk zijn dit gevallen die men kan vinden in de catalogi van de om hun typografie bekroonde boeken. Die catalogi zelf vormen sedert het nieuwe begin van die jaarlijkse selecties in 1986 ‘prachtige’ voorbeelden van dit merkwaardig dienstbetoon aan auteur en lezers. Vergis ik me heel erg als ik denk dat het specifieke doel van dit alles is de oorspronkelijkheid van de betrokken vormgevers als beeldend kunstenaars te demonstreren? Dat ze hierbij internationale waardering vinden is een gelukwens waard, ik gun het ze van harte.

Vrijheid, blijheid dus, maar in het doorsnee Nederlandse leesboek lijkt van dit alles weinig door te dringen. Daarin overheerst, helaas, een keurig en meestal saai conventionalisme wat de vormgeving betreft. Dan toch nog liever wat zoemend achtergrondrumoer, zo niet door de schrijver dan door de ontwerper aangebracht, maar wel met mate, zonder beschadiging van auteur, tekst en lezer.

Dat kán en het gebeurt ook in onze lage landen en zelfs op een hoog niveau, dat in twee bekroningen zijn erkenning heeft gevonden.

Sedert 1986 kent Nederland namelijk de driejaarlijkse Charles Nypels Prijs, in het leven geroepen om de herinnering aan deze grote boekkunstenaar levend te houden. Drie maal is die prijs nu uitgereikt, de eerste maal aan Dieter Roth, maker van wat men tegenwoordig kunstenaarsboeken noemt. Die categorie onttrekt zich geheel aan de dienende boekverzorging, die ik in deze beschouwing op het oog heb. Hier kan de beeldend kunstenaar zijn ziel en zaligheid in leggen, hier gelden alleen de normen die de kunstenaar zich zelf stelt. Hoe interessant of hoe aangrijpend ze ook kunnen zijn, met ‘gewone’ tekstuitgaven hebben zulke ‘boeken’ niets van doen.

De beide prijzen die daarop volgden, zijn toegekend aan echte boekkunstenaars in de traditionele zin van het woord, aan Walter Nikkels (1989) en Harry N. Sierman (1992). Beiden hebben ze in hun werk bewezen dat de eerbied voor traditionele waarden en de zin voor experiment elkaar niet behoeven uit te sluiten. De typografische tekstverzorging, gericht op duidelijkheid en overzichtelijkheid, wordt in hun werk nergens verwaarloosd, maar experimenten met ongewone indelingen en met opvallende kleurtoepassing schuwen ze daarbij niet. Nikkels en Sierman weten wat een boek is, ze kennen hun verantwoordelijkheid als boekverzorger en ze weten hoe ver ze kunnen gaan met het verrijken van het paginabeeld. De grote, klassieke boektraditie van vijf eeuwen wordt door hen niet afgedankt, maar voortgezet in een nieuwe, verfrissende sfeer, daarbij alle mogelijkheden van de moderne techniek gebruikend voor een werkelijk vernieuwende stijl. Zonder zoemend achtergrondrumoer of poedersluiers, zonder het uitdragen van hoogst persoonlijke emoties, maar zeker niet met het prijsgeven van hun persoonlijkheid als toegewijd boekverzorger.

Heel gelukkig ben ik met het feit dat op deze wijze de boekverzorging in Nederland nog door figuren als dezen gedragen wordt en dat ze niet de enigen zijn. Naast hen zijn er nog steeds voortreffelijke beoefenaars van de klassieke boektypografie. Al met al toont de vormgeving van boeken in ons land, voor zover bewust beoefend, een veelkleurig beeld dat reikt van puur traditionalisme tot extreem modernisme.