De Gids. Jaargang 155

[p. 1008]

Buitenlandse literatuur
Pools modernisme

Stanisław Ignacy Witkiewicz

Imposant is het oeuvre dat de Poolse schrijver Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885-1939) heeft nagelaten. Naast een originele, vernieuwende kunsttheorie, ruim twintig toneelstukken en vier lijvige romans (waarvan Onverzadigbaarheid en Afscheid van de herfst de bekendste zijn) vloeiden talrijke essays, filosofische traktaten, een boek over verdovende middelen en ontelbare polemieken uit zijn pen. Maar Witkiewicz was ook een zeer produktief schilder en maakte uiterst verdienstelijke foto's. Al tijdens zijn leven was hij een legende, door velen werd hij beschouwd als een zonderling, een hopeloos verslaafde aan geestverruimende middelen, een gevaarlijk hypnotiseur, ja zelfs een ‘erotomaan’: eerzame moeders - zo beweerden kwade tongen - hielden hun dochters binnen als zij hem in de buurt wisten. In zijn voorwoord bij Onverzadigbaarheid fulmineert hij met machteloze woede: ‘... En dus denkt nu iedere gemiddelde figuur [...] dat ik simpelweg feiten uit mijn leven beschrijf [...] bijvoorbeeld: dat ik zou zijn verkracht door een of andere graaf “die onder de cocaïne zat”, dat ik zou zijn onderhouden door een rijke jodin op Ceylon, dat ik een berin cocaïne zou hebben toegediend in de Tatra's, enzovoort. Ze zullen me er alleen niet van verdenken dat ik door de communisten ben doodgeschoten, om de doodeenvoudige reden dat er in Polen geen Sovjets zijn en ik helaas nog leef en voorlopig gewoon doorga met schrijven...’

Helaas heeft deze legendevorming, waar hij met zijn extravagante provocaties zelf toe heeft bijgedragen, erkenning tijdens zijn leven in de weg gestaan.

Niettemin wordt Witkiewicz inmiddels beschouwd als een van de belangrijkste Poolse auteurs van de twintigste eeuw. Zelfs in het tot voor kort optimisme predikende communistische Polen waren sommige van zijn bij uitstek anti-utopische werken verplichte literatuur op de middelbare school. In de jaren zeventig was hij gedurende een bepaalde periode zelfs de meest gespeelde toneelschrijver van Polen.

Stanisław Ignacy Witkiewicz werd geboren als enig kind van de bekende kunstcriticus Stanisław Witkiewicz en pianolerares Maria Pietrzkiewicz. Hij kreeg een zeer vrije opvoeding; zo hoefde hij niet naar school, maar kreeg hij onderwijs van huisleraren. Huize Witkiewicz werd regelmatig bezocht door bekende figuren uit het Poolse culturele leven uit die tijd. Hier sloot Witkiewicz-junior vriendschap met andere veelbelovende leeftijdgenoten als de componist Karol Szymanowski, antropoloog Bronisław Malinowski en wiskundige Leon Chwistek, wier trekken sterke overeenkomst vertonen met de eigenschappen van enkele personages in Onverzadigbaarheid. De vurige wens van de vader was dat de jonge Witkiewicz zou opgroeien tot een ‘onafhankelijk, maar geëngageerd kunstenaar’. Als reactie hierop zou Stanisław Ignacy zich zijn hele leven blijven verzetten tegen de invloed van zijn vader en zou hij eindigen als een nog uitsluitend door de hang naar een ‘metafysisch gevoel van de vreemdheid van het bestaan’ bezeten kunstenaar.

Na zijn terugkeer in 1918 uit Petersburg,

[p. 1009]

waar hij de Eerste Wereldoorlog had doorgebracht en de Russische revolutie van zeer nabij had meegemaakt, en waar de angst voor de verdwijning van het individu in een volledig geautomatiseerde samenleving hem om het hart was geslagen, signeerde hij zijn schilderijen bij voorkeur met ‘Witkacy’. Door de samentrekking van de eerste letters van zijn achternaam en de laatste van zijn tweede voornaam wenste hij zich te onderscheiden van zijn beroemde vader. Er was een einde gekomen aan een betrekkelijk idyllische fase in zijn leven, en een zeer produktieve periode brak nu aan: in korte tijd schreef hij dertig toneelstukken, publiceerde hij een esthetische studie en schilderde hij als nooit tevoren. Maar rond 1925 stopte Witkiewicz plotseling met toneelschrijven, nadat hij al eerder het ‘serieus’ schilderen eraan had gegeven. Hij besloot zich voorlopig nog alleen met het schrijven van romans bezig te houden.

Toen Witkiewicz op 17 september 1939 - kort na de inval van de Duitsers in Polen en op de dag dat Stalins legers Polen ‘in de rug’ aanvielen - zelfmoord pleegde, was dat niet alleen een politiek protest, het was met name ook een daad van ‘metafysische onvoldaanheid’. Zelden komt men een schrijver tegen, bij wie leven en werk zo met elkaar zijn verweven als bij Stanisław Ignacy Witkiewicz, zelden ook is een titel van een literair werk zo volmaakt van toepassing op zowel het oeuvre als de persoonlijkheid van een auteur als in het geval van Onverzadigbaarheid.

Karol Lesman