De Gids. Jaargang 155

[p. 972]

G.L. Durlacher
Verboden lessen

Bennie Bril

De geruchtenmolen in het kamp Westerbork draait op volle toeren de laatste weken van 1942: inspectie uit Den Haag, ‘hohe ss-Tiere’, uit Berlijn, nieuwe verordeningen en misschien zelfs het opschorten van een transport tijdens de kerstdagen.

Rondom de villa van Gemmeker is het drukker dan ooit. Bij de Kommandantur loopt het diensthoofd Schlesinger in en uit. Ondanks de modderige wegen tussen de barakken glimmen zijn laarzen bij elk bezoek. Jacobsohn, de voorman van de ordonnansen houdt appèl. Bevelen vliegen ons om de oren: wij moeten de grote administratiezaal schoonschuren, versieringen ophangen, tafels en stoelen aanslepen, onszelf boenen en ervoor zorgen dat onze haren ‘schneidig’ kortgeknipt zijn. Het waarom van dit alles blijft vooralsnog verborgen, maar van één ding zijn wij zeker: het zal geen kerstfeest voor de joden zijn.

Het is vroeg donker, maar erg koud is het niet. Sneeuwvlokken dwarrelen door de lucht, zodra ze de grond bereiken is hun leven beëindigd. Het geronk van Mercedesmotoren in de verte breekt de doodse stilte van het kamp. Het komt naderbij en binnen korte tijd staan er tientallen zwarte limousines bij het administratiegebouw en voor de Kommandantur.

De wegen zijn verlaten. De avondklok houdt ieder die geen taak heeft binnen zijn barak gevangen. Wij, de loopjongens, zijn belast met het sjouwen van kratten bier en dekschalen met ‘Kartoffelsalat’. De dreigende waarschuwing ‘overal met de poten van af te blijven, omdat we anders achter tralies gaan’ treft doel, hoewel bij sommigen de kaken bijna onzichtbaar bewegen tijdens het werk. Aan de lange tafels in de grote zaal bedienen meisjes uit het kamp, maar voor ons is de toegang ten strengste verboden. Enkelen van hen kennen we persoonlijk of van gezicht. Voor de gelegenheid hebben zij zwarte jurken en gesteven schortjes aan. Met hun witte kapjes lijken zij echte serveersters in een duur restaurant. Zij nemen de kratten en vaten bij de deuren van ons over. Om de hoek kijken is onmogelijk. Het feestgedruis en het gebrul van Duitse bierdrinkers dendert de nacht in.

Als iemand een toespraak houdt, gaan altijd de deuren dicht. De meisjes staan dan buiten in de kou te rillen. Voor hun en onze oren is zoiets niet bestemd. Even later zwelt het lawaai weer aan. Duitse liederen weerklinken in koor. Applaus en geroep kondigen het optreden aan van een zangeres. In de zaal wordt het stil. Een band speelt de eerste maten van een schlager. Opnieuw applaus, opnieuw stilte. Een diepe vrouwenstem met een tim-

[p. 973]

bre als dat van Zarah Leander zingt een song die ik van vroeger ken: ‘Ja, er heisst Waldemar und er ist kein Star. Er ist ja mein Ruin, aber ich liebe ihn...’ Ik houd mijn adem in. Beelden flitsen door mijn hoofd van de huiskamer thuis, van de Blaupunkt-ontvanger waar dit soort muziek uitkwam en waar mijn moeder en ik samen lachend naar luisterden.

Een por in mijn ribben stoot mij terug in de werkelijkheid. De voorman duldt geen dromers. Ik lever mijn krat af en hoor de chansonnière zingen: ‘Johnny, wenn Du Geburtstag hast, bin ich bei Dir zu Gast, die ganze Nacht...’ De zaal lacht en klapt onstuimig.

Uit de deur komen enkele ss-ers. Op de revers van hun uniformen wemelt het van sterren en strepen. Voor de ligusterhaag, met hun rug naar ons toe, openen zij ongegeneerd hun gulp en pissen als paarden. Wij slepen nog meer bier aan en buiten gehoorsafstand fluistert Moritz: ‘Ik hoop dat zij barsten.’

Daar staan de ruige barbaren die ons tot slaven maken. Met afschuw maar toch geboeid kijk ik naar hun spiegelende laarzen, hun koppels en revolvers. Had ik maar de moed en de kracht... Ze zien me niet eens, als ze weer naar binnen gaan.

Diep in de nacht is het joelfeest afgelopen. Wij moeten ons verwijderen. De gezichten van de feestgangers mogen wij niet zien. Door het wegstervende geronk van de Mercedes-limousines weten wij dat de hoogwaardigheidsbekleders van het geweld het kamp verlaten.

Ook de voorman van de loopjongens en zijn kring van horige ordonnansen keuren mij nauwelijks een blik waardig. Hij is een dandy met gelakte nagels, zijn intimi kijken spottend naar mijn afgedragen kleding. Zij zitten op houten keukenstoelen aan weerskanten van een deur in de wachtruimte van de Kommandantur en wachten op zijn aanwijzingen. Hij strijkt over hun haren als een jager over de kop van zijn lievelingshond.

Wij, de andere loopjongens, krijgen opdrachten toegesnauwd en rennen met mondelinge of schriftelijke boodschappen in weer en wind van barak naar barak.

Als ik af en toe samen met twee anderen dienst heb in het wachtlokaal bij de slagboom lijkt dat een voorrecht. Maar het dak boven ons hoofd beschermt ons niet tegen de luimen van ss-bewakers of marechaussee.

Het hoofd van de smederij is mij welgezind. Voor de oorlog kende hij ons gezin in Rotterdam. Hij was een vluchteling uit Duitsland die zijn poging Cuba te bereiken daar zag stranden. Ik smeek hem om een baantje in de werkplaats. Daar lijkt het me beter uit te houden.

Samen met vier andere jongens leer ik metaal bewerken en ijzeren bedden repareren. Op het modderige terrein achter de smidse staan tientallen van deze roestige geraamtes die door overbelasting met te veel slapers en bagage in elkaar gezakt zijn. Na elke transportnacht groeit het leger van deze wrakken, die door puffende en zwetende mannen in overalls vanuit de barakken hierheen worden gesleept.

De arbeid is zwaar, maar als een werkstuk of een reparatie lukt heb ik een gevoel van trots. Mijn neerslachtigheid neemt af. Otto, mijn vriendelijke maat op het wrakkenerf, is ingenieur en net zo onhandig als ik. Onder het herstellen van gebroken bedspiralen vertelt hij over het Bauhaus, waar zijn vrouw haar opleiding heeft gekregen. Hij praat over kunstenaars van wie ik nog nooit gehoord heb. In zijn be-

[p. 974]

zielende verhalen worden zij springlevend. Als wij getweeën door de wereld van gisteren reizen vergeten we het prikkeldraad dat ons omgeeft.

Juli 1943 komt een transport aan uit het kamp Vught. Bij de gevangenen zijn vrienden van vroeger. Het eerste weerzien is bijna woordeloos. Langzaam rijgen woorden zich tot verhalen en anekdotes. De naam van de bokser Bennie Bril wordt genoemd, omdat hij weigerde een bevel van een ss-er op te volgen. Hij verdomde het een medegevangene af te tuigen.

Ik droom van die heldendaad, maar durf nauwelijks aan de gevolgen te denken.

Het gerucht gaat dat hij in de keukenbarak gymnastiekles geeft. Tijdens de middagpauze ga ik met drie andere leerjongens kijken of het waar is. Onze smerige overalls hebben wij nog aan. Een kok in witte stofjas staat voor de deur. Hij observeert ons wantrouwig als wij door de beslagen ruiten naar binnen gluren. Wij kunnen ons lachen niet houden. Binnen proberen een paar jongens touwtje te springen zoals we vroeger kleine meisjes hebben zien doen. Een jongeman geeft aanwijzingen die we hier buiten niet verstaan. Op zijn gezicht verschijnt een lachje als hij iemand corrigeert.

Hij ziet ons en wenkt.

Bennie Bril hoeft zijn naam niet te noemen. Mijn makkers herkennen hem onmiddellijk. Hun bravoure is op slag verdwenen. Wij mogen bij hem ‘op les’, op boksles wel te verstaan. Obersturmführer Gemmeker heeft toestemming gegeven voor gymnastiekles en dat is wat wij moeten zeggen tegen onze vrienden. Dat, en niet anders.

De dagen zijn lang in juli. Na ons werk gaan wij naar de keuken. Voor de ramen hangt een laken tegen de zon en tegen ongewenste blikken.

Ook wij leren touwtje springen. Lacherig hinkelen wij met houterige bewegingen over het papieren koord. Bennie is niet gauw tevreden. Wij missen de soepelheid van kinderen en het duurt lang voor onze magere benen het ritme van onze handen volgen. Achter ons horen wij knallende klappen tegen de verende bal die in de hoek verdekt is opgehangen. Als het geluid overgaat in heftig geroffel weten wij dat daar een vakman aan het werk is. ‘Zo moeten jullie ook worden. Dan houd je de tegenstander van je lijf,’ zegt onze leermeester.

Een paar oefenavonden loopt alles gesmeerd, tot een koksmaat naar binnen stormt en hijgt dat Gemmeker met zijn herdershond in aantocht is. Razendsnel wordt de bal verborgen. Wij stellen ons in gymnastiekhouding op en wachten op de ss-er met het herengezicht. Glimlachend komt hij binnen. Wij staan strak in de houding. ‘Weitermachen,’ zegt hij bijna vriendelijk.

Braaf doen wij lichte turnoefeningen en hij kijkt toe. Dan draait hij zich om, knikt naar Bennie Bril en verlaat de zaal.

Enkele weken houd ik stand. Ik leer dekken, rechtse directe - rechtervoet vooruit, linkse directe - linkervoet vooruit. Het samenspel tussen mijn armen en mijn benen blijft gebrekkig.

Op een bewolkte avond in augustus doet Bennie echte bokshandschoenen om mijn handen en zet mij tegenover een trainingspartner. Een schijngevecht: vooral dekking, dekking is belangrijk. In de opwinding van het moment vergeet ik de lessen. Mijn gezicht is open als een stad

[p. 975]

zonder afweergeschut. Voor ik het weet zit ik op de vloer met een bloedende neus. Bennie troost me om me vervolgens te kapittelen over mijn slechte verdediging.

De volgende les verzuim ik en ook de daaropvolgende. De vrees voor bloed en pijn heeft mij bevangen.

In september dreigt deportatie. Difterie snoert mijn keel. Een polio-epidemie grijpt om zich heen. De quarantaine die over het kamp is afgekondigd, legt de treinenloop lam. Tijdelijk zijn we gered.

In januari 1944 is de dienstregeling volledig hersteld. Bennie Bril en zijn gezin zijn op weg naar Bergen-Belsen en wij, mijn ouders en ik, reizen naar Theresienstadt.

Belinfante

Mijn primitieve draaibank staat vlak achter de enorme deuren van de ‘Reithalle’. Door die deuren stapten in de tijd van Maria Theresia glanzende raspaarden, bereden door geüniformeerde ruiters met gouden tressen en blinkende helmen. Nu kunnen diezelfde deuren niet meer dicht door roest en houtrot. Dagelijks sloft een leger haveloze gevangenen, dat timmerwerk in de voor weer en wind gevrijwaarde ruimte moet verrichten, op kapotte schoenen over de drempel.

De honderden houten zolen die ik op mijn machine draai, zijn bij lange na niet voldoende om iedereen van schoeisel te voorzien. Ik vermoed dat mijn produkten voor het overgrote deel voor het ‘Reich’ bestemd zijn. Bijna nooit zie ik ze onder de voeten van mijn medegevangenen.

Ik span een houten voorbeeldmal tussen twee pinnen en een houten blokje tussen twee overeenkomstige pinnen recht voor mij. Daarna breng ik de drijfriem in beweging en laat de beitel de contouren van de mal volgen en laag na laag van mijn werkstuk schillen tot het evenbeeld bereikt is.

De zool is klaar als ik de draaipunten en de bramen afgevijld heb.

De voorman controleert op onverwachte ogenblikken of ik de goede maten heb aangehouden en of er geen ondeugdelijke exemplaren in de kist naast mij liggen. Hij weet alleen te straffen, nooit te prijzen. Soms verbiedt hij me te schaften, soms scheldt hij me uit. Dikwijls haalt hij een paar goed gelukte zolen uit de kist en neemt die mee zonder te vragen. Protesteren is zinloos en gevaarlijk. Zijn positie maakt hem onaantastbaar.

Mijn werk is niet zwaar, maar mijn aandacht mag nooit verslappen. De onbeveiligde drijfriem en de vlijmscherpe houtbeitels vereisen uiterste zorgvuldigheid. In dit smerige oord betekent een verwonding infectie, infectie betekent ziekenzaal en ziekenzaal betekent dikwijls dood, verminking of deportatie naar het Oosten. Geneesmiddelen en verband zijn vrijwel afwezig en bekwame artsen, gevangenen net als ik, zien onder hun handen patiënten sterven die in hun kliniek of praktijk vroeger vlug en probleemloos hersteld zouden zijn.

[p. 976]

Na het gehuil van de sirene, dat het einde van de werkdag beveelt, loop ik met zware voeten naar mijn onderkomen in de Hamburgerkazerne, een stoffig kamertje dat ik met mijn vader en zes andere mannen deel. Ook zij komen moe en geïrriteerd van het werk terug en grommen zelfs geen vriendelijk woord.

Avond na avond gaat de verdeling van brood met spanning en ruzies gepaard. Mannen die vroeger leidende posities bekleedden, kiften als viswijven om een stukje worst of een lepel jam meer of minder. De opgekropte woede tegen ons lot, de vernederingen overdag en de vrees voor de toekomst maken ons tot primitieven. Als vijftienjarige ben ik niet opgewassen tegen deze beschamende vertoningen van agressie. Bescherming vind ik niet. Ook niet bij mijn vader. Ik krimp ineen onder zijn harde stem en zijn harde hand, tot ik in opstand kom en mij met mijn vuisten verdedig.

Het gevoel van totale verlatenheid verlamt mij. Mijn moeder heeft een been gebroken tijdens het werk in de mica-splitserij. Zij ligt onbereikbaar in de vrouwenzaal. Ik mag haar niet zien of spreken. Mijn angst om haar kan ik met niemand delen. Bij iemand troost zoeken is uitgesloten.

Ik zwerf door de tochtige gangen die de binnenplaatsen omgeven. De losse tegels klapperen onder mijn zolen. Door de halfronde bogen in de zware muren zie ik mannen lusteloos tegen een bal trappen. Uit de zalen die op de gang uitkomen stroomt lawaai en muffe lucht. Mensen zitten op de rand van hun bed. Een enkele gloeilamp geeft spaarzaam licht waarbij lezen of schrijven bijna niet mogelijk is.

De duizenden mannen en vrouwen in dit mensenpakhuis lijken vreemden voor elkaar. Soms zijn er gezichten die ik vagelijk herken uit Westerbork. Echte banden zijn zeldzaam. Het leed heeft ons op onszelf teruggeworpen.

Jan S., een leeftijdgenoot die in het vorige kamp bij de schilders werkte, spreekt mij aan. Hij weet altijd waar iets te organiseren valt en wie informatie heeft. Ook nu, in het onbegrijpelijke Theresienstadt, is hij waakzaam en alert. ‘Er is iets aan de hand beneden in de kelder. Het staat er vol met mensen en ze zijn niet aan het bidden. Misschien is er nieuws van het front. Kom je mee?’ Nieuwsgierig volg ik hem over de graniettrap naar de binnenplaats. Geroezemoes stijgt op uit de getraliede ramen van het souterrain. Als ik de deur open, golven zweetlucht en lawaai mij tegemoet. Mannen in hemdsmouwen, in werkkleding, sommige met gekamd plakkerig haar, andere nog smerig van de dagtaak, staan opeengepakt in het lage gewelf. Tientallen, misschien honderden hebben hun hoofden naar het midden gedraaid. Vanuit mijn gezichtshoek kan ik niet zien waarnaar. De dikke pilaren waarop het gebogen plafond rust, benemen mij het zicht. Het gemurmel verstomt. Ik probeer naar voren te dringen om te horen en te zien wat er gaande is. Na een paar meter loop ik vast. Naast mij staat een kleine, gezette man met een rond brilletje. Hij is korter dan ik en kijkt tegen ruggen aan. Ik tegen achterhoofden. In de afwachtende stilte, die soms even verbroken wordt door een enkeling die zijn scheurende hoest niet kan onderdrukken, doe ik een poging een betere plaats te veroveren. Mijn buurman schudt zijn hoofd en glimlacht toegeeflijk als om mij duidelijk te maken dat zoiets zinloos is.

In de deuropening verschijnt een oude

[p. 977]

man. Zijn brede gezicht is doorgroefd. De kale kruin is omzoomd door een bos van grijze krullen. Wij wijken uiteen om hem door te laten en in het midden wordt zijn hoofd weer zichtbaar boven dat van de luisteraars. Kennelijk staat hij op een kist of een tafel.

Zijn donkere stem verraadt de geoefende spreker, maar zijn woorden blijven duister voor mij. ‘Meine verehrten Damen und Herren. In meiner heutigen Vorlesung möchte ich über den Determinismus bei Hegel und Fichte reden.’ Niet alleen die namen ketsen af op mijn onwetendheid, maar ook het woord Determinismus. Ik luister naar zijn woorden zonder ze te begrijpen en voel dat hier een belangrijk man met groot gezag spreekt en dat ik deel uitmaak van iets dat ver boven de dagelijkse misère van het kamp uitstijgt.

Na een half uur schuifelen een paar mensen naar de uitgang. Hun gezichten zijn vraagtekens. Mijn aandacht verslapt en ook ik probeer weg te komen. De kleine man naast mij fluistert dat de lezing spoedig zal eindigen en dat hij mij zal vertellen waarover professor Magnus gesproken heeft. Nieuwsgierigheid weerhoudt mij van desertie. Ik wacht.

In de koude avondlucht op de donkere galerij probeert dr. Belinfante mij uit te leggen wat vrije wil en wat determinisme is.

Dan vraagt hij naar mijn verleden, naar mijn ouders, naar mijn schoolopleiding.

Het woord school lijkt uit een andere wereld afkomstig. In de drie jaren die sinds mijn toelatingsexamen zijn verlopen, is de herinnering aan dit instituut verbleekt. Het verbod voor joodse kinderen om voortgezet onderwijs te volgen, de clandestiene privé-lessen, de razzia's, de kamptijd in Westerbork en het zware werk in de werkplaatsen hebben mijn schooltijd naar een mistige achtergrond verdrongen. De vragen van de oude wiskundeleraar maken een vaag heimwee in mij wakker. Als hij mij uitnodigt om de volgende avond naar zijn zaal te komen voor een algebrales neem ik dit aanbod met vreugde aan.

's Ochtends maak ik Jan S. deelgenoot van mijn plan. Hij lacht mij uit en vindt dat ik niet goed wijs ben: ‘Flauwekul. Heb je niets beters te doen? Zorg liever dat je niet met een lege maag rondloopt.’ Zijn raad sla ik in de wind. 's Avonds na de schermutseling om brood zoek ik op de tast naar de zaal waar doctor Belinfante woont. In de donkere gangen lijken alle deuren hetzelfde en ook de kamers erachter. Overal staan twee- en driehoog gestapelde houten kribben waarop mensen zitten of liggen die op hun rantsoen kauwen of proberen te lezen bij het armetierige schijnsel van de kleine gloeilamp aan de zoldering. In elk onderkomen staat een ruwhouten schragentafel en op smalle banken zitten soms vier mannen te kaarten, terwijl anderen achter hen toekijken en zich met het spel bemoeien.

Dr. Belinfante zit samen met zijn vrouw aan zo'n tafel. De bladzijden van zijn boek houdt hij dicht bij zijn ogen. Zijn bril hangt halverwege zijn neus. Er wordt hier niet gekaart.

Hij hoort mij niet binnenkomen en leest geconcentreerd door, ondanks het gemurmel van stemmen. Ik durf hem niet te storen, maar blijkbaar sta ik in het schaarse licht, want hij kijkt op van zijn boek. Hij zet zijn bril recht en wendt zich naar mij zonder een blik van herkenning. Beschroomd zeg ik dat hij mij gisteravond

[p. 978]

een les heeft beloofd. Een glimlach maakt zijn ogen zacht. Hij geeft mij een hand, draait zich om naar zijn vrouw en vertelt haar over onze ontmoeting aan de voeten van de Berlijnse filosoof die volle zalen trekt. Zij legt de sok die zij aan het stoppen is op tafel en geeft mij ook een hand. Alsof het een privé-les betreft in een huiskamer in een woning in de normale wereld zegt zij dat zij ons niet zal storen. Ik voel mij een indringer. Gelukkig blijft zij naast haar man zitten en gaat niet naar de vrouwenzaal. De sokkenstoppende vrouw roept vergeten warmte van vroeger op.

Wij hebben geen schoolboeken. Het wiskundeboek dat een moedige leraar mij twee jaar geleden door de tralies van de gevangenis in Apeldoorn aanreikte, is al lang geleden verdwenen. De arrestatie van joodse gezinnen was voor hem even onbegrijpelijk als voor onszelf. In zijn onschuld hoopte hij dat kinderen in de kampen verder konden leren.

Wat onwennig omdat er tafelgenoten meeluisteren en een beetje verward vraagt dr. Belinfante of ik op school al reeksen heb gehad. Het woord ken ik, maar wat het met algebra te maken heeft is mij een raadsel. Hij leest de vraagtekens in mijn ogen. Dan krabbelt hij een rij cijfers op een stukje papier en probeert mij duidelijk te maken wat hij bedoelt. Traag dringt de betekenis tot mij door. Mijn hoofd is niet meer gewend aan abstracties. Zijn uitleg is geduldig en vriendelijk. Soms lijkt het alsof hij moet nadenken. Hij staart naar het plafond, schudt zijn hoofd als om een spookachtige gedachte te verdrijven en kijkt mij onderzoekend aan alsof ik opeens een vreemde voor hem ben.

In de weken die volgen, krijgen eenvoudige reeksen in een paar avonden voor mij betekenis, ondanks de vermoeidheid die op mijn oogleden drukt en ondanks het knagende hongergevoel. De gedachten van mijn leraar dwalen dikwijls af en zijn vrouw vergoelijkt de stiltes met een toespeling op zijn gezondheid. Maar ik weet dat het de ziekte is waaraan wij allen lijden: angst en verdriet.

In de ‘Reithalle’ heerst overdag koortsachtige activiteit. Timmerlieden maken mooie tafels, bedden en stoelen zoals ze elders in het kamp nergens te vinden zijn. Ze zetten stellages in elkaar voor de podia in de concertzaal waar musici composities van joodse componisten zullen spelen en voor het café-chantant waar een strijkje zal optreden.

De eeuwenoude ‘Hamburger-kazerne’ waarin wij zijn ondergebracht, moet een ander gezicht krijgen. Het is er te vol, te vies en te vervallen. Ook in de andere behuizingen leven mensen opeengepakt met ratten, kakkerlakken, vlooien en luizen.

Het gerucht dat Theresienstadt wordt uitgedund, beheerst onze gedachten en gesprekken. Als de Rode-Kruiscommissie in juni komt kijken hoe comfortabel de joden in het ‘Musterlager’ Theresienstadt leven, moet alles perfect in orde zijn, luidt het bevel.

Mijn aandacht voor reeksen verslapt. De stiltes bij dr. Belinfante worden langer.

Voor mijn afwezigheid op een les in mei '44 hoef ik geen verontschuldiging aan te bieden. Met mijn ouders en duizenden anderen ben ik dan al op weg naar het gevreesde eindstation.