De Gids. Jaargang 155

[p. 890]

Marijke Höweler
Overuren in de schouwburg

Een succesvol acteur is iemand die zelf geen karakter heeft en zich bij ontstentenis daarvan bedient van dat van iemand anders, omdat hij terecht vreest in de omgeving te zullen oplossen als hij dat niet zou doen. Vandaar dat het raadzamer voor hem is om tijdens een fatale hartaanval Florence Nightingale te vertolken dan om de advocaat van de duivel te spelen, want ‘wie man sich bettet, so liegt man, es deckt einen da keiner zu’. Dit is de échte acteur (Admiraal, Thoolen, Streep, Mastroianni). Daarnaast kennen we een tweede soort, het bastaardtype. Dit wordt gekenmerkt door een dermate consistente persoonlijkheidsstructuur dat het Freuds Wiederholungszwang zelf uitgevonden kon hebben en stenisch als een blok beton van kikvors tot Kaiser Wilhelm zichzelf of een afsplitsing daarvan op de planken zet (Krabbé, Dresselhuys, Belmondo). Zij behoeven het plotseling overlijden niet te vrezen c.q. ernaar te verlangen, daar zij als gewone stervelingen geoordeeld zullen worden naar hun persoonlijke werken.

Zo lag dat ongeveer bij ons thuis. En omdat het zo'n handzame lijn is om langs te klagen, houd ik hem even aan.

Nu heeft zich destijds te onzent een afschuwelijk misverstand voorgedaan. Men heeft meer dan een decennium lang gedacht bovenstaande stellingen straffeloos te kunnen omkeren, waardoor zij als het ware ondersteboven aangeslagen op Luthers deur kwamen te hangen. Wat was het geval? Men meende in een ieder, wiens huid dunne plekken vertoonde, een begenadigd kunstenaar te moeten begroeten die van deze nood een toneeldeugd zou weten te maken. Ten tweede was men ervan overtuigd dat zich welhaast in elke pedante vlerk, die zichzelf vermocht te blijven herhalen en uitstraling bezat, een door Gods eigen adem aangeblazen acteertalent ophield. En het gevolg van dit alles is dat het tot op de dag van vandaag barst van de valse positieven tussen de vaderlandse schuifdeuren. Normaal valt je dat misschien niet zo op. Maar als je, zoals ik destijds, dagelijks in een gekkenhuis rondliep, dan ontkwam je eenvoudig niet aan de indruk dat je overuren zat te maken als je naar de schouwburg ging.

Achteraf is het wel begrijpelijk dat ons toneel in een openbare behandelkamer begon te verkeren. De slachtoffers van de zinsbegooche-

[p. 891]

ling vroegen terecht aandacht voor zichzelf en hun kwalen. Hun ontbrak immers het talent dat uitkomst brengen zou. En zoals dat gaat als je in de war bent: de valse positieven rustten niet voordat het publiek zich even ongelukkig en unheimisch voelde als zijzelf. Daarom begon men ook de eigen stukken te schrijven, één op één met het eigen privéongeluk.

Uiteindelijk toonde de kijker zich toch de verstandigste. Hij realiseerde zich blijkbaar dat hij niet kwam om het persoonlijk groeiproces van de acteur te aanschouwen. Dat liet hem terecht koud. Hij wilde toneel zien spelen en bleef dus weg.

Wat moet het werkelijk talent uit die dagen ijzersterk zijn geweest, denk je achteraf. Hoe hebben mensen als Admiraal en Thoolen zich staande weten te houden, terwijl ze voortdurend op de verkeerde rails moeten zijn gezet? Hun trein liep immers van en naar een ander station. Die van de directe verbinding tussen hen en hun rol. Zoals Horowitch muziek vertolkte. Shakespeare met zijn personages omging. Toe maar! Je moet er toch niet aan denken dat een pianist gevraagd wordt eerst eens zijn problemen met zijn moeder uit te werken voordat hij Mozart spelen mag. Ik weet het, ik ben alweer niet aardig geweest. Maar wat is erger dan liegen, smakken, winden laten en poepen in het openbaar? Dat is slecht toneel spelen!