De Gids. Jaargang 155

[p. 888]

Ton Lutz
Kleine schijnwerper op de toneelspeler

Voor alle vormen van theater, voor elke stijl van spelen, of het nu gaat om de Griekse tragedie of om het Romeinse blijspel, de middeleeuwers met hun mirakel- en abele spelen en hun vaak schaamteloze cluten (kluchten), de Elizabethanen, de neo-classici tot en met de absurdisten, burgerlijk drama, blijspel, realisme, naturalisme, of welk isme dan ook, essentieel voor de meest menselijke aller kunsten is dat het materiaal uit mensen bestaat en voor mensen is bedoeld. En zoals toneelschrijver en regisseur Karst Woudstra kortelings in een interview in de Volkskrant opmerkte: ‘Geen kunstvorm geeft een beter inzicht in al het menselijk handelen.’

Dit legt de toneelkunstenaar, zowel schrijver als regisseur en speler, de verplichting op om voortdurend bezig te zijn met het ontdekken, c.q. her-ontdekken van de mens, die altijd anders is dan de ander in denken en gedrag.

denken is inhoud, gedrac is vorm.

Elke dramatische tekst die niet aan tijdgebondenheid ten onder gaat, maar zichzelf overleeft, is speelbaar door en voor de mens van nu.

Toneel is nu.

‘The purpose of playing, both at the first and now, was and is to hold, as 'twere, the mirror up to nature,’ aldus Shakespeare bij monde van Hamlet. En de grote Russische toneelpedagoog Konstantin Stanislavski stelt dat het spelen van een rol niets meer of minder is dan het creëren van een ‘levend mens’. Wat is een levend mens? Dat is een fenomeen dat ademt en zich van al het andere levend geschapene onderscheidt door de rede, het vermógen tot dénken. Een rol spelen is dus ‘denken en ademhalen’. Het denken van de toneelspeler is bezig zijn met de situatie waarin hij zich bevindt en de taal die daar het gevolg van is. Daaruit zal gedrag ontstaan ten opzichte van situatie en taalgebruik. De ademhaling kunnen we manipuleren van gehaast naar traag, van onregelmatig hortend en stotend naar evenwichtig-vloeiend ‘er is niets aan de hand’. We kunnen de adem inhouden, doen alsof we buiten

[p. 889]

adem zijn. Ons denken kan van het ene uiterste naar het andere gaan: in de taal zal dan - als gevolg van de geestelijke interpunctie in het hoofd van de speler - een aantal interpuncties ontstaan, die volstrekt afwijken van de taalkundige. Een van mijn stellingen: ‘Leestekens zijn geen zegtekens.’

Het bewustzijn van situatie en taalgebruik moet leiden tot een duidelijke vorm, die de inhoud zichtbaar maakt. De bekwaamheid hiertoe heet techniek, afkomstig van het Griekse TEXNIS, dat KUNST betekent. Kunst van kunnen. Vorm kunnen geven aan gedachten, gedragsimpulsen, lichaamstaal, en tegelijk die vorm blijvend controleren. Wéten wat je doet. De volledige identificatie met de te creëren dramatische persoon kan en mag nooit plaatsvinden. Dat leidt tot hysterie en leugen. Er zal, al is het maar voor één procent van je eigenste zelf, altijd controle moeten zijn ten aanzien van de ander, die in een voorstelling uit de speler geboren wordt. Of, zoals Stanislavski stelt: er zal altijd ruimte moeten zijn om met die andere mens, die men wordt, bezig te zijn. Of om te controleren wie men voorstelt (Brecht). Op het speelvlak graag. Vooral niet daar buiten.

Nota Bene. En hoe zit het dan met de theatrale emotie? Of ik die afwijs? Geenszins. Als de wereld van gedachten en verbeelding ter creatie van de dramatische persoon in het hoofd van de speler opgeroepen is, zal zijn gedrag adequaat zijn en zijn emotionele lading zich vanzelf openbaren.

WAARNEMING-EMOTIE!

In die volgorde. Als het andersom is en het in de eerste plaats om gevoel dreigt te gaan, roep ik op repetities maar wat graag: ‘Geen animaal gedoe!’ En ook wel: ‘Pas op, voelen is vies!’