De Gids. Jaargang 155

[p. 885]

Cas Enklaar
Het kostuum

‘Zou je eenmalig de rol van de waard willen vertolken in De theatermaker van Thomas Bernhard?’ vroeg een brief die een jaar geleden bij mij in de bus gleed. ‘Iedere dinsdag wordt het stuk gespeeld met een vaste hoofdrolspeler en daaromheen een iedere keer andere bezetting.’

Hoewel de zin van de onderneming me niet helemaal duidelijk was, zei ik ja. Een beetje rare dingen moet je altijd maar doen. Ik was ook meteen de eerste die, afgelopen februari, de waard zou gaan vertolken en vroeg aan Gerardjan Rijnders, op wie ik stuitte op een verjaarspartijtje en die ook de waard ging spelen, hoe hij dat ging doen met die tekst. De waard had niet véél tekst, maar wél het hele drie uur durende stuk door. Gerardjan dacht dat de waard altijd zijn kasboek bij zich had en daar zou hij dan zijn tekst in plakken. ‘Mmm, ja, dan plak ik het in een voetbalblaadje.’ (De waard staat voor de mens die niet wakker ligt van het theater.) De volgende dag, in een koorts van activiteit, kocht ik een voetbalblaadje bij de sigarenman, een jagersmodelhoedje bij de Kilohal op de Nieuwendijk en een fikse hangsnor à f 50,25 bij Piet van Dam. Ik stond thuis voor de grote spiegel op de logeerkamer met de snor en het hoedje en m'n dikke-buik-pak aan, dat al eerder goede diensten had bewezen voor de freule in De beeldenstorm van Edward Montie. Daarover een trainingspak - of toch beter ribfluwelen broek en alleen het bovenstuk van het trainingspak? - met aldoor dat licht onwezenlijke gevoel van: ‘Is het dan echt zo? Gaat dit door? Ga ik dit echt aandoen en dan voor de mensen staan?’

Ik besloot dat dit leuk genoeg was. De geniale eenvoud van het waardkostuum van Titus Muizelaar in de versie van Discordia kon ik toch nooit evenaren: een trui en een broek en nog weer een korte broek over die broek - het sloeg nergens op, maar was helemaal waard. Ik ben meer een naturalist en denk: trainingspak - want de helft der mensheid draagt dat, dus de waard ook. Op de middag van de Grote Dag nam ik de scènes door met de hoofdrolspeler en de andere acteurs, en de regisseur toonde me een schortje dat voor de waard bestemd was. Een cocktailschortje met eendjes erop. Ik vond het een raar schortje, maar had zelf geen echt waardschort te bieden en dacht: ‘Vooruit, als zij dat schortje zo leuk vinden, ik doe het wel voor.’ Wel voelde ik al enige

[p. 886]

nattigheid, want er was sprake van een meisje dat het schortje uitgezocht had. De regisseur vroeg mij ook: ‘Kun je voor de repetitie het kostuum vast aantrekken?’ ‘Nou, ik heb zelf een kostuum bedacht en dat heb ik bij me en dat doe ik vanavond pas aan, dat is leuker, qua verrassing.’ (Altijd beter ze voor een fait accompli te stellen, anders krijg je discussie.) ‘O,’ zei de regisseur, ‘ik weet niet, het is misschien een beetje moeilijk... dat meis je...’ De hoofdrolspeler, die vroeger nog eens dief gespeeld had bij het Werktheater en die rare luitjes dus wel kende, redde mij met iets van: ‘Laat hem maar begaan, die mensen weten zelf wat het beste voor ze is.’ Ik repeteerde dus in wat ik die dag aan had, een tweedjasje en een geruit overhemd, met alleen het hoedje op. (‘Eigenlijk ook een heel goed kostuum,’ dacht ik alweer bij mezelf.)

Er was dus een probleem. En dat moest ik behoedzaam aanpakken, en niet bruusk, zoals ik geneigd ben te doen. Na een gezamenlijke soepmaaltijd begaf ik mij met de grote tas met kostuum naar de kleedkamer, waar het meisje iets zat te naaien. ‘Ik heb hier een kostuum en dat ga ik zo aantrekken, maar eerst moet je even kijken naar hoe ik er nu, daags, uitzie. Dan kun je kiezen.’ Toch te bruusk. Want ze zei, zonder met haar ogen te knipperen: ‘Nee, je trekt geen van beide aan. Je trekt aan wat ik heb ontworpen. Ik ben maanden bezig geweest met de kleurstellingen.’ Een witte drift sloeg door mij heen en m'n eerste neiging was om te roepen: ‘Dan niet! Dan gaat het hele feest niet door!’, weg te gaan en met de deur te slaan. Maar zulke dingen had ik weleens vaker gedaan en dat had altijd veel ellende gegeven voor alle partijen. Even zo snel flitste door mijn hoofd dat het ook wel dapper was van dat meisje om zich zo te weer te stellen. Had ik in haar plaats tegenover Henk van Ulsen, want van die orde moest ik in haar ogen toch wel zijn, durven zeggen: ‘Nee, Henk van Ulsen, niet uw eigen jas! Ook u niet. U doet aan wat ik zeg dat u aandoet!’ Deze gedachtengang voltrok zich in een geladen stilte. Ook de hoofdrolspeler, die binnen was gekomen, hield zich stil.

‘Nou, laat jij dan maar zien wat jij bedacht had,’ heropende ik de onderhandelingen. Ze verdween in de aangrenzende kleedkamer en kwam terug met een gekreukeld wit bloesje met korte mouwtjes en een mouwloos mosgroen vestje op een draadijzeren hangertje. ‘Goed. Compromis. Ik trek dat wel aan over m'n dikke pak.’ Ik zette me aan het plakken van de snor. In de kleedkamer heerste de stilte van een loopgravenoorlog. ‘Die snor vind ik goed,’ sprak ze. ‘De hoed niet. Thijs heeft al een hoed. Het geruite overhemd ook niet, want Feliks-Jan heeft al een geruit overhemd. Het dikke pak vind ik te karikaturaal.’

Ik speelde de waard, in het dikke pak, met haar gekreukelde bloesje en eendeschort, met snor, zonder hoed, maar met een band om mijn kop van gonzende, niet uitgeleefde woede. Voor mij was de lol eraf. Bij

[p. 887]

mijn medespelers vond ik niet veel begrip - Els de Wijn vond het ‘juist altijd zo prettig dat een ander dat voor je deed’, maar de volgende dag op een vergadering van de Raad voor de Kunst begrepen ze het wel en vonden ze het ook vanzelfsprekend dat als je iets voor één keer deed, je ook je eigen kostuum zou verzinnen, vooral daar het project de bedoeling had ‘verschillende toneelstijlen met elkaar te confronteren’, of wat er ook in hun foldertje stond.

‘Ik moest zelfs,’ vertelde Femke Boersma, ‘toen ik Honey speelde in Virginia Woolf bij de Nederlandse Comedie, m'n eigen cocktailtje verzorgen. Ik had toen helemaal geen geld en heb zelf van een lapje iets geflanst.’ Ja, ook ik moest bij Centrum, toen ik een ober speelde, die oberbroek zelf betalen. Die oberbroek à f 100,- werd ingehouden op mijn salaris dat f 400,- bedroeg. Toen ik vroeg hoe dat zat, zei de zakelijk leider: ‘Je had een smoking horen in te brengen en dan had je daar nu de broek van kunnen gebruiken.’

Nu klinkt dat allemaal als sociale misstanden, maar het waren de naweeën van een tijd waarin de toneelspeler geheel en al voor zijn eigen garderobe verantwoordelijk was en die tijd ligt nog helemaal niet zo ver achter ons. Iedere acteur had een koffer, kist of mand met spullen, die hij zijn hele leven met zich meesleepte. Theo Mann-Bouwmeester flanste zelf haar Cleopatra-kostuum in elkaar. Voor eigentijdse stukken moest iedere acteur beschikken over een aantal ochtend-, middag- en avondkostuums. Dat hoorde bij de beroepskosten, zoals Arkadina in De meeuw ons ook laat weten.

‘Wat moet dat lelijk geweest zijn, dat allegaartje,’ denkt men nu misschien, mét het meisje van de kleurstellingen. Vast wel. Maar misschien zie ik toch wel liever wat iemand zelf verzint voor z'n rol. Ik ben benieuwd hoe die-en-die acteur Lorenzaccio zal spelen, maar ik wil ook wel weten hoe hij denkt dat Lorenzaccio eruitziet. Misschien is dat wel meer om te lachen dan dat ene ontwerp van die ontwerper dat geplakt wordt op al die verschillende persoonlijkheden die samen een stuk laten zien.

Het meisje had natuurlijk gelijk vanuit de visie van het regisseurstoneel, waarin alles wordt vormgegeven vanuit een door regie en ontwerper ontwikkeld concept. Ik had ook gelijk vanuit mijn achtergrond, het acteurstheater, waarin de speler niet alleen zijn rol maakt, maar ook zijn rol aankleedt. En voor zijn kostuum zorgt, het wast en strijkt. Het kostuum is van hem. Leve het amateurisme, wat Nelly Frijda ook zeggen moge. Leve het toneelspelen, waarin niet alles is onderverdeeld in specialismen-waarvoor-je-geleerd-moet-hebben. Misschien lelijker (hoewel ik persoonlijk 95% van alle decor- en kostuumontwerpen wanstaltig vind), maar wel veel levendiger: zoiets als de huizenbouw bij onze zuiderburen.