De Gids. Jaargang 155

[p. 874]

Leonard Frank
De rol van voorbijganger

Iedere toneelproduktie gaat er stilzwijgend vanuit dat het publiek een rol speelt. Vaak is dat de rol van ‘publiek’ dat op een passieve wijze wel of niet van het gebodene geniet. Soms wordt op het publiek een beroep gedaan, bijvoorbeeld om de rol van denker op zich te nemen. De toeschouwer moet dan het door de voorstelling geleverde in zijn hersenpan afronden. Het komt niet vaak voor dat het publiek wordt uitgenodigd om een nóg actievere rol te vervullen. Als dat gebeurt, dan zal dat altijd in de kleine zaal zijn, nooit in de schouwburg.

De personages in Thomas Bernhards Voor het pensioen zijn een oudere nazi, zijn nazi-zuster en zijn politiek en lichamelijk verlamde jongste zus. Het stuk speelt in Duitsland na de Tweede Wereldoorlog en dus verstopt de broer, die een hoge rechter is, zijn nazi-verleden en -heden. In het geheim viert hij elk jaar met zijn twee zusters de verjaardag van zijn indertijd hoogste nazi-baas, Himmler. Het stuk toont de voorbereiding op het feest en de viering zelf. Op het hoogtepunt van het feest raakt de vlak voor zijn pensioen staande rechter zó opgewonden dat hij door een beroerte wordt getroffen. Een positief eind aan een buitengewoon geestig, grimmig en ‘realistisch’ toneelstuk.

In 1980 speelde toneelgroep Baal Voor het pensioen in een hal die wij spottend het ‘Baal-IJtunnel-theater’ gedoopt hadden. Vandaag wordt zo'n ruimte een ‘Zwarte Doos’ genoemd of nog erger: ‘Vlakke Vloer Theater’! Baal vond er een aangenaam onderkomen, in afwachting van het te verbouwen theater Frascati. We konden er onze gang gaan. De personages in Voor het pensioen zijn onze aartsvijanden. Helaas weten we niet waar en in wie het fascisme schuilt. Het monster is pas herkenbaar als het zich openbaart en dan is het te laat. Daarom, vond ik, moest het publiek een specifiekere rol krijgen dan gewoonlijk. Tenslotte gaat het bij Bernhard om levensbedreigende mensen. Zo ontstond het idee om het publiek als verjaardagsgasten te behandelen. In de hal werd een enorme langwerpige woon-eetkamer gebouwd, inclusief plafond. Binnen de wanden, langs de lange zijden van de kamer, werden twee tribunes geïnstalleerd. Op deze tribunes nam het publiek plaats en werd zo min of meer medeplichtig gemaakt aan het onsmakelijke nazi-ritueel. Het effect was groot. Niet in de laatste plaats door het su-

[p. 875]

blieme spel van Els Ingeborg Smits, Marjon Brandsma en Carol van Herwijnen. De verjaardagsviering werd door het publiek als nogal schokkend ervaren. Maar de grootste schok was het besef zó dicht bij het kwaad te verkeren, zonder in te grijpen.

Tien jaar later werd ik uitgenodigd de regie te voeren van Bernhards laatste stuk, Heldenplatz, bij Het Nationale Toneel. De voorstelling zou alleen te zien zijn in de reguliere schouwburgen in het land. In Heldenplatz brengt de zelfmoord van een al wat oudere joodse man zijn overgebleven familie en wat vrienden bijeen aan het begrafenismaal in Wenen rond 1988. We hebben te maken met joodse overlevenden van de Tweede Wereldoorlog, die na de Anschluss in 1938 uit Oostenrijk konden vluchten. Na rondzwervingen bereikten ze Engeland. Geruime tijd na de oorlog teruggekeerd in Wenen proberen ze weer een normaal leven op te bouwen. Wat uiteraard niet echt lukt. De weduwe van de zelfmoordenaar lijdt bijvoorbeeld aan auditieve wanen. Het gezin heeft na terugkeer in Wenen, tegen haar zin, een woning betrokken aan de Heldenplatz, het plein waar indertijd de Weners Hitler zo hartelijk onthaalden. In haar oren klinkt bij vlagen het ‘Sieg Heil’-gescandeer van de horden tijdens de Anschluss. Tijdens het begrafenismaal wordt de vrouw weer getroffen door zo'n auditieve waan. Dit keer is het zo ernstig dat ze sterft. Na vijfenveertig jaar eist het fascisme nog steeds zijn doden. Voor de achtervolgden gaat het nooit voorbij en zal het nooit geschiedenis worden. Dat is het hoofdthema van Heldenplatz.

Hoe hier de rol van het publiek te vinden? Een avond medelijden hebben met die joods-Oostenrijkse overlevenden, vanuit het behaaglijke

Voor het pensioen, Baal, 1981. Foto: Hans Verhoeven

[p. 876]

pluche van een Hollandse schouwburg? Dat gunde ik het publiek niet. Dat zou al te makkelijk voor hen zijn. Het fascisme is niet vernietigd en het antisemitisme evenmin. Wat in 1938 in Oostenrijk gebeurde, kan nu ook nog gebeuren, ook in Amsterdam. Was er veel verschil tussen de Oostenrijkse houding ten opzichte van de joden en de Nederlandse? In de Tweede Wereldoorlog niet, waarom nu dan wel? Ik besloot het publiek de rol te geven van voorbijganger op de Heldenplatz. De toeschouwers zitten als het ware op dit historisch zo beladen plein en kijken de woning binnen van het professorsgezin. Op hun beurt zien de bewoners al die mensen naar zich kijken en ervaren dat als bedreigend. Want weliswaar zijn we niet in Wenen anno 1938, maar in, bijvoorbeeld, Den Haag anno 1991. Maar doet dat er iets toe?

Om deze rol van het publiek te accentueren was bij het begin van de voorstelling het decor de buitenkant van een huis, een muur met drie ramen erin. Na enige tijd schoven de panelen weg en opende het huis zich, de toeschouwer op de Heldenplatz werd in staat gesteld dieper met zijn blik in de woning door te dringen. Aan het eind sloot het huis zich weer: net als in 1940 werden de bewoners aan hun lot overgelaten. Om het allemaal nog duidelijker te maken kwam het ‘Sieg Heil’-gekrijs, dat aan het eind van de voorstelling de professorsvrouw zal doden, uit luidsprekers in de zaal. Alsof het publiek zelf zo zat te schreeuwen.

Achteraf moet ik helaas constateren dat al deze ingrediënten niet van invloed zijn geweest op de kijkhouding van het publiek. De voorstelling werd mooi, saai of lelijk gevonden. André van den Heuvel en anderen werden geprezen om hun acteerprestatie, maar geen letter, geen zuchtje over de wel heel kwaadaardige stelling die de voorstelling innam. In die zin was het een faliekante mislukking.

Vanuit het toneel bekeken is er geen principieel verschil tussen grote of kleine zaal, hoogstens een gradueel. Voor het publiek blijkt er wel degelijk verschil. In de grote zaal laat het publiek zich domweg geen andere rol opdringen dan die van publiek. Of je moet zulke grove middelen gaan hanteren dat de smakeloosheidsgrens wordt overschreden. Gelukkig passen bijna alle toneelmakers daar voor.