De Gids. Jaargang 155

[p. 822]

Marcel Möring
De Beckett-frikadel

In 1985 brak het tussen mij en het Nederlandse theater. Zag ik tot dan veertig, vijftig voorstellingen per jaar, na 1985 ben ik nog maar twee keer in een schouwburg geweest. Eén keer naar een première van een nieuw Scapinoballet, met een kennis die vrijkaarten had, de tweede keer om Julien Schoenaerts' uitvoering van Krapps laatste band te zien.

Het neo-expressionisme, het nieuwe expressionisme, het Duitse expressionisme, ik weet niet hoeveel namen het had, Globe in ieder geval heeft mij de das omgedaan. Vroeger, voor Globes gloriedagen, bestond het Nederlandse theater uit aanstellers: Paul Vlaanderen-stemmen die je kon zien. Toen veranderde alles ineens. Seizoen in, seizoen uit zag ik Shakespeare, soms als nichtentoneel, soms met Romeinse soldaten die Wehrmachthelmen droegen. Troilus en Cressida in netkousen en tutu.

Het was voor mij het teken dat in Nederland de dramaturgie het had gewonnen van de literatuur. In een land met naar schatting veertien miljoen calvinistische denominaties kun je dat verwachten. Als de gereformeerden in de oorlog scheurden over de vraag of de slang tegen Eva sprak, ligt het voor de hand dat Shakespeare niet veilig is.

Wat mij tegenstond was niet zozeer dat er aan Shakespeare werd gesleuteld. De Rezeptionsforschung leert ons dat elke tijd op een kenmerkende eigen manier naar teksten kijkt en omdat goed werk ergere dingen doorstaat dan een gekke pruik of een huisvrouwentoontje is Shakespeare wat mij betreft vogelvrij. Wat mij ergerde was de stompzinnigheid die sprak uit de manier waarop met de stukken werd omgegaan. Verveling en lamlendigheid bepaalden de nieuwe kijk op klassiek werk. Het was geen herontdekking of verdieping van Shakespeare. Het was psychologie op rtl4-niveau.

‘Jan, mijnheer de Bakker droomt vaak over vuurtorens. Wat betekent dat?’

‘Nou, mijnheer Postema, de vuurtoren is een symbool voor...’

Het Nederlandse toneel was een sample-cultuur voor de hiphoppers goed en wel waren doorgebroken, een cultuur van verbrokkelde kennis, half begrepen archetypes en gesimuleerde diepgang.

[p. 823]

Dit seizoen staat de Saint-Seans-draak Samson en Delilah in de Stopera. De regisseur heeft besloten het koor te kleden als archertypische joden: lange zwarte jassen, baarden, oorlokken, zwarte hoedjes en traditionele chassidische bontmutsen. Daags na de première verscheen een recensie waarin de criticus uitlegde wat het allemaal had betekend, die mannen in gabardine overjassen in zo'n overduidelijk bijbels verhaal. Zij gaven, zei hij, de eeuwigheid van het joodse lijden aan.

In mijn kringen heet zoiets een gotspe.

Het probleem met theater in het algemeen is dat je als acteur of regisseur de keuze moet maken tussen twee veronderstellingen. De eerste is dat je ‘een echt mens’ kunt zijn op het toneel, de tweede dat je, ongeacht je kwaliteiten, altijd iemand bent die op een stuk hout wat regels staat voor te dragen.

Wat betreft die eerste aanname, dit is wat Holden Caulfield (The Catcher in the Rye) erover zegt:

‘I hate actors. They never act like people. They just think they do. Some of the good ones do, in a very slight way, but not in a way that's fun to watch. And if an actor's really good, you can always tell he knows he's good, and that spoils it. [...] What I have to do is, I'll have to read that play. The trouble with me is, I always have to read that stuff by myself. If an actor acts it out, I hardly listen. I keep worrying about whether he's going to do something phoney every minute.’

Dat lijkt me een acceptabele bestrijding van het geloof in de geacteerde werkelijkheid.

Wat betreft die tweede aanname, hoe onontkoombaar waar hij ook mag zijn (voor mij, in ieder geval): in Nederland kun je er geen kant mee op. Beckett had weinig problemen met de manier waarop zijn stukken over al ter wereld werden gespeeld, maar tot zijn eerste zorgen behoorde een Nederlandse uitvoering. Nederlanders kunnen niet met hun vingers van een literaire tekst afblijven. Iedereen kan schrijven, denken ze, en sommige idioten doen het ook, maar dat wil niet zeggen dat die idioten vervolgens ook nog iets over hun teksten te zeggen hebben. De schrijver, en volgens mij wordt er echt zo gedacht, is iemand die in een vlaag van verstandsverbijstering een paar redelijke regels heeft geschreven. Dat betekent niet dat het ook toneel is wat hij heeft geschreven. Toneel, dat is wat de regisseur en de dramaturg ervan gaan maken.

Ik overdrijf? Dit land wijdde een compleet festival aan het werk van Beckett en van dat festival werd een belangrijk deel bepaald door stukken die gebaseerd waren op Becketts teksten. Let op de woorden ‘gebaseerd’ en ‘teksten’. Proza, romanmateriaal, theaterwerk, of en hoe Beckett het voor theater had bedoeld kon niemand een zak schelen. Aan elkaar plakken, dansje erbij, en daar lag weer een bijdrage voor

[p. 824]

de Beckettweek. In de foyer van de Robecozaal wacht u een aardige verrassing: de Beckett-frikadel.

Hoeveel lezers zouden thuis een roman uit zijn band snijden en opnieuw, in een andere volgorde, in elkaar plakken? Hoeveel mensen zouden zeggen: die geschifte Tolstoj geeft de plot al weg in de eerste pagina's van Anna Karenina, weet je wat we doen: we halen ze eruit en plakken ze aan het eind? Inderdaad: twee of drie, levenslang ongelukkig in Endegeest, aan het werk tussen twee aanvallen door waarin ze denken dat ze Jezus of Thomas Edison zijn.