De Gids. Jaargang 155

[p. 805]

Ger Thijs
Een Fins pension

‘De omgeving waarin ik in Finland woonde, herinnerde nauwelijks aan de permanente revolutie: heuvels, sparren, meren, een doorzichtige herfstlucht, rust. Eind september ging ik nog dieper het land in en vestigde me in het bos, aan de oever van een meer, in het eenzame pension “Rauha”. Die naam betekent in het Fins “rust”. Het grote pension was in de herfst geheel verlaten. Een Zweedse schrijver en een Engelse actrice brachten er samen nog enkele dagen door en vertrokken toen zonder te betalen. De waard reisde ze na, naar Helsingfors. De waardin lag ernstig ziek te bed, haar hart werd alleen nog door champagne gaande gehouden. Ik heb haar overigens nooit gezien. In afwezigheid van de waard stierf ze. Haar lichaam lag in de kamer boven de mijne. De oudere kelner ging naar Helsingfors om de waard te zoeken. Voor de bediening bleef een jongen achter. Er viel dichte sneeuw. De sparren waren met een lijkwade bedekt. Het pension was dood. De jongen zat altijd in de keuken, ergens onder de grond. Boven lag de dode waardin. Ik was alleen. Dat alles te zamen heette met recht “Rauha” - rust. Geen levende ziel, geen geluid. Ik schreef en ging wandelen. 's Avonds bracht de postbode een pak Petersburgse kranten. Ik vouwde de ene na de andere open. Het was alsof zich een orkaan door het open venster naar binnen stortte. De staking breidde zich uit, sloeg van de ene stad op de andere over. In de stilte van het hotel weerklonk het geluid van het omslaan van de krantepagina's als een donderende lawine. De revolutie was in volle gang. Ik vroeg de jongen om de rekening, bestelde een paard en verliet “Rust”, om de lawine tegemoet te gaan. Dezelfde avond trad ik op in Petersburg, in de aula van het polytechnisch instituut.’

Een alinea uit Mijn leven, de autobiografie van Leo Trotski. De gebeurtenissen spelen zich af in 1905, aan de vooravond van de oktoberstaking die tot de eerste, mislukte Russische revolutie zou leiden.

De tekst heeft sinds ik hem ontdekte tot mijn verbeelding gesproken. De structuur is zo theatraal, het toneelstuk hoeft alleen nog maar geschreven te worden, lijkt het.

Hotels doen het goed in de twintigste-eeuwse literatuur, op het to-

[p. 806]

neel, in de film. Vicky Baums roman Menschen im Hotel, geschreven in de jaren twintig, brengt men op dit moment - bewerkt tot musical - weer op de planken in Londen. Arthur Haileys imitatie van het boek uit de jaren zestig (Hotel) is verfilmd met een reeks sterren, en er werd een Amerikaanse televisieserie op gebaseerd. Enkele jaren geleden maakte de toneelregisseur André Engel in Straatsburg een locatie-project met teksten van Kafka, en plaatste het in een oud hotel (Hotel Moderne). Odön von Horvaths toneelstuk Zur schönen Aussicht toonde het Duitsland van de depressie met als decor een hotel. Hermann Broch deed hetzelfde in de komedie Aus der Luft gegriffen. Botho Strauss gebruikte de hotelmetafoor om het Duitsland van de jaren zestig ten tonele te brengen (Bekannte Gesichter, gemischte Gefühle). In Zwarte spiegels van Farooq Khalid is de Pakistaanse samenleving een vervuild pension. De hel van Jean-Paul Sartre is gelokaliseerd in een hotelkamer (Huis clos). En in een recente Nederlandse speelfilm is de hemel een hotel (Wings of Fame). Dan zijn er nog de van hotels afgeleide plekken: het sanatorium (De toverberg, Tristan van Thomas Mann, Het laatste hoofdstuk van Knut Hamsun); het schip (Ship of Fools van Katherine Ann Porter, The Poseidon Adventure, Het dodenschip van B. Traven); het bordeel (Rood paleis van Bordewijk).

De reden van de populariteit van het kunsthotel ligt voor de hand. Het cliché van de anonimiteit van het bestaan van de moderne mens kan nergens beter getoond worden dan in de anonieme omgeving van een hotel. Daarnaast is de plek dramatisch heel handig: je kunt mensen van diverse pluimage, diverse sociale herkomst moeiteloos op één plek bij elkaar brengen. Het valt minder op hoe toevallig je toevallige ontmoetingen zijn. (En sanatoria en schepen hebben het bijkomend voordeel dat je personages niet zo makkelijk weg kunnen.)

Ik ging er dus voor zitten, voor mijn bijdrage aan de hotelliteratuur. De synopsis van het stuk In een Fins pension was gauw klaar:

eerste bedrijf - Trotski arriveert. Introductie van de figuren - die voor hem net zo vreemd zijn als voor de toeschouwer, dat vergemakkelijkt het exposé - introductie van de plek, de zieke waardin.

tweede bedrijf - De ontwikkeling. De schrijver en de actrice zijn verdwenen. De waard gaat achter ze aan. De waardin sterft. De kelner gaat achter de waard aan.

derde bedrijf - Trotski alleen met het jongetje in de onderaardse keuken. Kranten. Trotski gaat.

Verder dan deze synopsis ben ik nooit gekomen. Al gauw kreeg ik een ongemakkelijk gevoel. Het is te mooi, dat verhaaltje. Als het waar gebeurd is, zoals in dit geval, dan is het boekachtige ervan een verrassende eigenschap. Zet je het om in fictie, dan is het juist om die reden alle-

[p. 807]

maal te mooi, te bedacht.

Neem het champagne drinken van de zieke waardin. Bij het vertellen of voorlezen van het Trotski-verhaaltje is dat detail altijd goed voor een verraste reactie. Men vindt het typisch, maar niet alleen dat: men vindt het mooi. Hoewel een dokter die ik ernaar vroeg meteen oordeelde: bijgeloof. Natuurlijk, zei hij, alles wat het bloed verdunt is goed voor een hartpatiënt. Maar dat kan ook gewone wijn zijn.

‘Als de Fransen in zaken die met kunst te maken hebben de woorden “complaisant”, “complice” of “complicité” gebruiken, dan bedoelen ze daarmee een kwestie, waarvan zij zich in sterke mate bewust zijn, maar waarover wij hier in Engeland nooit spreken. Het betekent: de overeenstemming van de kunstenaar met zijn materiaal, zijn “medeplichtigheid” juist aan de zaak die hij aanvalt. Voorbeelden daarvan: Fellini, in La dolce vita, Robbins in West Side Story. Als een sensatieblad klaagt men het kwaad aan, maar tegelijkertijd geniet men van de opwinding het te reconstrueren. Medeplichtigheid te vermijden valt een kunstenaar zwaar, hij ervaart immers ook een fysiek genoegen bij het creëren van zijn kunstwerken - en toch moet artistieke distantie steeds ons doel zijn, objectiviteit bij het voordragen van de fabel. De meeste schrijvers worden verliefd op de vertwijfeling die ze willen overbrengen, nodigen deze tenslotte te eten uit en maken zich zo zelf tot vrijwillige hoorndrager. En de toeschouwers en critici gaan tevreden, maar onberoerd naar huis. Koningen sterven, rijken vergaan, maar zo mooi dat niemand er werkelijk last van heeft.’ (Peter Brook in een essay over Samuel Beckett)

Er bestond al een woord voor: kitsch.

Het ‘Rauha’-verhaaltje is van kitsch doordrenkt. De Engelse schrijver is met een Zweedse actrice, niet alleen hebben ze fotogenieke beroepen, ze komen ook uit verre landen. We bevinden ons in een Fins pension, waar ook Leo Trotski verblijft. De vrouw van de waard gaat dood, maar zo mooi, met die krat champagne die haar echtgenoot naast het bed heeft neergezet. En dat jongetje, met wie Trotski achterblijft in de keuken, is natuurlijk zwijgzaam en boers mooi.

De Oostenrijkse auteur Thomas Bernhard heeft een toneelstuk geschreven, getiteld Minetti. Het gaat over een oude acteur, die hoopt op een come-back: een theaterdirecteur zal hem bezoeken om hem te vragen King Lear van Shakespeare te spelen. Hij wacht, de directeur komt niet. De acteur pleegt zelfmoord.

Hoe kleedt de kitsch dit verhaal aan? De acteur wacht op de directeur in een hotel in Oostende (Waarom is duister, hijzelf zowel als de theaterdirecteur zijn Duits). Het is oudejaarsavond (Waarom? Waarom zal de directeur een afspraak maken juist op de avond die hij met

[p. 808]

zijn gezin zou moeten doorbrengen? Omdat het mooi is). Carnavalsgasten komen voorbij, dansend in een rij (Op oudejaarsavond? Doet er niet toe, dat is mooi!) De oude acteur toont een masker dat James Ensor voor hem gemaakt heeft, het Lear-masker. Mooi! Zijn zelfmoord: hij zit op een bank aan de Atlantische Oceaan. Hij heeft het masker opgezet. Langzaam daalt sneeuw op hem neer. Hij bevriest. Mooi, mooi, mooi!

Onnodig te zeggen dat dit algemeen een prachtig stuk wordt gevonden. Onnodig te zeggen dat niet één toeschouwer een inzicht heeft gehad, een gevoel heeft gekregen dat iets te maken heeft met: ouderdom, miskenning, dood. Toch de thema's waar het stuk zogenaamd over gaat.

Deze kitsch treft men overal aan, in alle literaturen, in alle tijden. Couperus met zijn puntjes, zijn herhalingen, de zogenaamde muziek van zijn taal, de mystieke kitsch van Harry Mulisch (De gebeurtenissen in de novelle De pupil zijn op dezelfde manier beschrijfbaar als die in Minetti), maar ook De wisselwachter van Jean-Paul Franssens: een wisselwachter bij een verlaten spoorlijn, waar nauwelijks meer treinen passeren, op een dag stapt een geheimzinnige vrouw uit... Het werk van Patrick Modiano is ervan vergeven: De straat van de donkere winkels, de titel verraadt al genoeg.

Deze kitsch wordt zo vanzelfsprekend gevonden dat men hem nauwelijks als zodanig herkent. Men begrijpt niet dat hij een van de belangrijkste redenen is waarom de kunst de meeste toeschouwers uiteindelijk koud laat. Want alleen de esthetische ervaring is tenslotte een erg oppervlakkige. De oude acteur in dat hotel in Oostende, dat is mooi, maar dat ben je snel weer vergeten. Voor de schrijver zowel als voor de toeschouwer houdt de kitsch de werkelijke inhoud, het gevaarlijke, onrustbarende, op een veilige afstand. Maar misschien is die lafheid die de toeschouwer later, als zijn herinnering de werkelijke inhoud van het kunstwerk van zijn verschijningsvorm heeft losgemaakt, de schrijver kwalijk zal nemen.

Hoe voorkom je medeplichtigheid? Door je bij elke inval, bij elke zin, niet af te vragen: is hij mooi, maar: is hij waar. Dat klinkt heel eenvoudig, maar Federico Fellini stort nu ter aarde, getroffen door een hartstilstand. Weg, de door de lucht zwevende heiligenbeelden. Patrick Modiano hangt zich op. Voortaan verboden in te rijden, die mistige straten waar de lantaarns zich in plassen spiegelen. Maar ook de Engelse dichter Tom Paulin breekt huilend de punten van al zijn potloden:

[p. 809]

Trotsky in Finland
(an incident from his memoirs)

The pension is very quiet. It is called
Rauha, meaning ‘peace’ in Finnish.
The air is transparent, perfecting
The pine trees and lakes.
He finds himself admiring the stillness
Of a pure landscape. He consumes it.
A bourgeois moment. It might be somewhere in Swiss,
The wooden cuckoos calling to an uneventful
Absence, their polyglot puns
Melting in Trieste or Zürich.

The last days of autumn. The Swedish writer
Adds another sonnet to his cycle.
His English mistress drifts through the garden.
An actress, she admires her face
Bloomed in the smooth lake.
At night her giggles and frilles dismay
The strictness of minor art.

They leave without paying their bill.

The owner chases them to Helsingfors.
His invisible wife is lying in the room
Above - They must give her champagne
To keep her heart beating, but she dies
While her husband screams for his money.
The head-waiter sets out to find him.
Leaving a crate of gilded bottles
By the corps upstairs.

The silence here.

A thick snow is falling, the house
Is a dead monument. Insanely traditional.

He is completely alone. At nightfall
The postman carries a storm in his satchel:
St Petersburg papers - The strike is spreading.
He asks the thin boy for his bill.
He calls for horses. Thinking,
‘If this were a fiction, it would be Byron
Riding out of Tivoli Gardens, his rank
And name set aside. Forces by more than himself.’

[p. 810]

 

He crosses the frontier and speaks

 

To a massed force at the Institute,

 

 

 

Plunging from stillnes into history.

 

 

 

(1980)

Dus hij was ook op het verhaal gestoten. Maar hij kon er niet van afblijven.