De Gids. Jaargang 155

Peter Bergsma
Engels

Ons land is, na de Verenigde Staten en Engeland, de derde markt voor Engelstalige boeken, groter dus dan geheel of gedeeltelijk anglofone gebieden als Australië, Nieuw-Zeeland, Canada en Zuid-Afrika. Daarnaast hebben veruit de meeste literaire vertalingen die in Nederland worden gepubliceerd het Engels als brontaal. Zo kende het Fonds voor de Letteren in 1990 87 aanvullende honoraria toe voor uit het Engels vertaalde boeken, tegen 26 voor vertalingen uit het Frans en 22 voor uit het Duits. Het spreekt vanzelf dat de vertalingen vanuit andere talen geringer in aantal zijn, en dat de cijfers uitsluitend betrekking hebben op literaire vertalingen.

De hiervoor beschreven situatie lijkt paradoxaal: hoe kan het aantal uit het Engels vertaalde titels het hoogst zijn, terwijl die titels bovendien veelvuldig in hun oorspronkelijke taal worden gelezen? Bestaat er in Nederland dan zo'n overweldigende belangstelling voor wat er in het Engels geschreven wordt dat zowel zij die die taal in voldoende mate machtig zijn als degenen bij wie dat niet het geval is er onverwijld van willen kennisnemen? Ik vermoed dat er heel andere overwegingen in het geding zijn, en ik zal proberen die wat nader te verklaren.

De eerste en belangrijkste reden is dat het Engels zo langzamerhand de enige vreemde taal is die de gemiddelde Nederlander nog machtig is. De aandacht van zowel de media, die nieuwe uitgaven signaleren, als van de uitgeversredacteuren, die voor het aankoopbeleid verantwoordelijk zijn, is noodgedwongen primair op het Engelse taalgebied gericht. Trekt een bepaald boek in het land van herkomst sterk de aandacht, dan is de kans groot dat er hier te lande ook aandacht aan zal worden besteed. Dat bij voorbeeld de meeste geïnterviewden die in het programma van Adriaan van Dis aan bod zijn gekomen in het Engels publiceren, heeft ongetwijfeld ook te maken met het feit dat het kijkerspubliek zich in die taal het meeste ‘thuisvoelt’. Interessant hierbij is dat uitgevers en media vaak min of meer als elkaars concurrenten opereren. Een uitgever zal over het algemeen proberen een vertaling op de markt te brengen vóórdat de media al uitvoerig aandacht hebben besteed aan de oorspronkelijke versie. Anders is de kans immers klein dat de vertaling ook nog eens uitgebreid in de schijnwerpers zal komen te staan. En een vertaling waaraan geen publiciteit wordt gegeven is, bij het overweldigend grote aanbod, in de meeste gevallen tot de ramsj gedoemd, terwijl voor rechten en vertaling vaak aanzienlijke sommen moeten worden neergeteld. Bovendien zal de uitgever proberen de vertaling op de markt te brengen voordat de

[p. 684]

Engelstalige paperback-versie voorhanden is, oftewel binnen een jaar. De prijs van de Engelstalige ‘hard covers’ ligt over het algemeen ver boven die van de Nederlandse vertaling, wat een aantal lezers die het boek zo snel mogelijk willen lezen kan doen besluiten de vertaling aan te schaffen, ook al zijn ze in staat het origineel te lezen. Er pakken zich in dit verband echter donkere wolken samen: omdat de verkoop van Engelstalige boeken in Nederland zo'n succes is, gaat Penguin speciaal voor de Nederlandse markt eerste drukken meteen als paperback uitbrengen, iets dat in de landen van herkomst verboden is. Deze ontwikkeling wordt door de Nederlandse uitgevers ongetwijfeld met lede ogen gevolgd, omdat de Penguin-versies veel goedkoper zijn dan de vertalingen. Hoewel altijd wordt beweerd dat, met name in het ‘populaire’ genre, de Engelstalige versies en de vertalingen elkaar niet ‘bijten’, een bewering die gestaafd wordt door de uitstekende verkoop in zowel het Engels als het Nederlands van bijvoorbeeld een auteur als John Irving, is het niet voor niets dat tot dusver altijd geprobeerd is de Engelse paperback vóór te zijn en dat, zoals in het geval van de Britse auteur Ian McEwan, soms zelfs de vertaling vóór het origineel wordt uitgebracht. De eerder genoemde groep lezers, die snel van een bepaalde titel wil kennisnemen en om die reden de vertaling in plaats van het origineel koopt, gaat op die manier onherroepelijk verloren.

Naast de bekendheid met de taal is de omvang en diversiteit van het Engelse taalgebied een belangrijke factor. Niet al die verschillende literaturen mogen zich in ons land in een even grote belangstelling verheugen. Soms heeft de belangstelling een incidenteel karakter, zoals in het geval van de Nieuwzeelandse literatuur: de vertalingen van het werk van Keri Hulme en Janet Frame, waarvan het succes voor een groot deel te danken was aan de internationale publiciteit en, in het laatste geval, de verfilming, hebben tot nu toe geen verdergaande belangstelling voor de Nieuwzeelandse literatuur tot gevolg gehad. Vertalingen van Australische auteurs verschijnen te hooi en te gras, zonder dat sprake is van een duidelijke fondsopbouw. Australische auteurs die recentelijk in Nederlandse vertaling zijn verschenen zijn Peter Carey, David Maloef en Tim Winton. Dat Canadese auteurs de laatste jaren steeds meer in vertaling worden gepubliceerd, heeft ongetwijfeld, naast het feit dat dit land rijk is aan een aantal interessante auteurs, zoals Margaret Atwood, Matt Cohen, Timothy Findley en Michael Ondaatje, veel te maken met het feit dat de vertalingen integraal worden betaald door het Canada Council, wat de financiële risico's voor de Nederlandse uitgever sterk verkleint. In het geval van Zuid-Afrika speelt uiteraard de politieke belangstelling een rol: met name die auteurs die zich expliciet uitlaten over de Zuidafrikaanse politieke situatie, zoals Breyten Breytenbach, André Brink en Nadine Gordimer, mogen zich in de aandacht van media en publiek verheugen. Een auteur als J.M. Coetzee, die wellicht de meest ‘literaire’ is maar zich in veel bedekter termen uitlaat, geniet tot dusver heel wat minder belangstelling, hoewel hij gelukkig (en dat laatste zeg ik zowel als vertaler van Coetzee als in de hoedanigheid van bewonderaar) wel wordt vertaald. Ierland, ten slotte, is van de ‘kleine’ Engelse taalgebieden wel het slechtst vertegenwoordigd. De nazaten van James Joyce worden op dit moment te onzent nauwelijks vertaald, enkele uitzonderingen als John Banville en de dichter Seamus Heaney daargelaten.

Naast de voornoemde auteurs zijn er vertaalde auteurs die weliswaar in het Engels schrijven, maar niet uit een strikt Engels taalgebied afkomstig zijn, zoals V.S. Naipaul en Salman Rushdie. Zij kunnen echter met recht als ‘Britse’ auteurs worden aangemerkt, aangezien zij in Engeland publiceren en woonachtig zijn.

Over het algemeen kan worden gesteld dat veel van wat op de Britse markt succes heeft ook hier in vertaling verschijnt. Van auteurs als Anthony Burgess, Ian McEwan, John Berger, Peter Ackroyd, Robert Graves, Graham

[p. 685]

Swift en D.M. Thomas, om maar eens een volstrekt willekeurige greep te doen, verschijnen op gezette tijden vertalingen. Bovendien worden de ‘klassiekers’ van deze literatuur dikwijls hervertaald. Zo verschijnen er nog regelmatig vertalingen van werken van Evelyn Waugh, is er recentelijk een nieuwe vertaling van Emily Brontës Wuthering Heights verschenen en wordt er op dit moment gewerkt aan een nieuwe vertaling van Ulysses van Joyce. Ook de werken van Shakespeare komen langzamerhand in nieuwe vertaling uit en er bestaan plannen voor hervertalingen van werken van Henry James en Joseph Conrad. Opvallend is echter wel dat van ooit populaire Britse schrijvers als Aldous Huxley, George Orwell en Alan Sillitoe momenteel geen enkele Nederlandse vertaling meer te krijgen is.

Bij het nalopen van de 87 titels die in 1990 door het Fonds voor de Letteren aanvullend werden gehonoreerd, blijken de meeste vertaald te zijn vanuit het Amerikaans. Misschien nog meer dan in het geval van de andere Engelstalige gebieden laten de Nederlandse uitgevers zich bij de keuze van de te vertalen Amerikaanse literatuur leiden door publiciteit en verkoopcijfers. De Amerikaanse publiciteitsmachine, die menigmaal in staat is gebleken van een totaal onbekende auteur een ‘cultschrijver’ te maken, doet ook hier zijn invloed gelden. Voorbeelden hiervan zijn Robert Pirsig en Bret Easton Ellis, auteurs van respectievelijk Zen and the Art of Motorcycle Maintenance en Less than Zero, debuten die ook in Nederlandse vertaling zeer goed zijn verkocht en, in het eerste geval, nog altijd gestaag doorverkopen. Hun latere werken, hoewel nog wel vertaald, waren weinig succesvol. Hetzelfde geldt voor iemand als Garrison Keillor, auteur van de bestseller Lake Wobegon Days, en John Kennedy Toole van A Confederacy of Dunces.

Meer nog dan bij de andere Engelstalige literaturen lijkt het succes van de vertaalde Amerikaanse literatuur sterk aan mode onderhevig. Zo was er enkele jaren geleden een golf van min of meer populaire vrouwelijke auteurs, zoals Lisa Alther, Rita Mae Brown, Anne Tyler en Alice Walker, die ook in het Nederlands goed verkocht werden. Een mannelijke auteur in het populaire genre, de al eerder genoemde John Irving, heeft eveneens grote successen geboekt, maar ook zijn ster lijkt op dit ogenblik enigszins dalende. Toch zou ik de Nederlandse uitgevers onrecht doen als ik beweerde dat zij uitsluitend één- of hoogstens tweedagsvliegen in vertaling laten verschijnen, want de ‘serieuzere’ Amerikaanse literatuur wordt bepaald niet vergeten. Allereerst is daar de joods-Amerikaanse school van Saul Bellow, Bernard Malamud, Philip Roth, Isaac Bashevis Singer en anderen. Het werk van John Updike wordt gestaag doorvertaald, evenals dat van ‘moeilijke auteurs’ als James Purdy en Thomas Pynchon. Van William Faulkner en J.D. Salinger zijn de laatste jaren briljante Nederlandse vertalingen verschenen, en De Bezige Bij laat op dit moment het oeuvre van Vladimir Nabokov (die ik voor het gemak hier maar even als Amerikaan beschouw) opnieuw vertalen, en niet door de eersten de besten.

De bovenstaande opsomming, hoe willekeurig ook, geeft op zichzelf geen reden tot ontevredenheid. Nederland is een land waar veel wordt vertaald, en de lezer kan al met al een aardig beeld krijgen van wat er zoal in het Engels verschijnt. Dat de uitgevers soms boeken ter vertaling kiezen waarvan het belang op zijn minst gezegd discutabel is, is op zichzelf niet erg zolang zij ook de wel belangrijke werken maar ter hand (laten) nemen. Wensen blijven er natuurlijk altijd: wanneer waagt iemand zich bij voorbeeld aan de hervertaling van Moby Dick van Melville of van The Adventures of Tom Sawyer, The Adventures of Huckleberry Finn en The Prince and the Pauper van Mark Twain, aan een vertaling van Finnegan's Wake van Joyce of aan een vertaling van de werken van zulke uiteenlopende auteurs als Edith Warton en Ford Madox Ford?

Ik kan dit artikel niet besluiten zonder een woord te wijden aan, en een lans te breken voor, een niet onbelangrijke factor bij dit alles: de vertaler. De eerder beschreven haast van de

[p. 686]

Nederlandse uitgevers om een vertaling zo snel mogelijk op de markt te brengen, heeft vaak tot gevolg dat de vertalers van Engelstalige literatuur door diezelfde uitgevers onder grote druk worden gezet om hun werk zo snel mogelijk te voltooien. Vaak moet van drukproeven worden gewerkt omdat de uiteindelijke versie nog niet eens voorhanden is, en soms is de haast zelfs zo groot dat het de vertaler niet eens meer gegund is zijn vertaling aan te passen aan die uiteindelijke versie, die uiteraard nogal eens wil verschillen van de drukproeven. Ik heb dit laatste menigmaal moeten constateren in de jaren dat ik zitting had in een beoordelingscommissie voor het aanvullend honorarium van het Fonds voor de Letteren en vertalingen met het origineel moest vergelijken. Een ander gevolg is dat het de vertaler vaak niet is gegund meerdere boeken van dezelfde auteur te vertalen, simpelweg omdat zijn programma niet overeenstemt met dat van de uitgever en hij dus niet in staat is de geëiste inleveringstermijn te halen. Het is onnodig te zeggen dat het werk van willekeurig welke auteur er alleen maar bij zal winnen wanneer het door een en dezelfde vertaler wordt vertaald, die de gelegenheid heeft gehad ervaring op te doen met de specifieke stijl en de overige typische kenmerken van die auteur. En dat er zonder goede vertalers, die net als schrijvers in de gelegenheid worden gesteld in een redelijke mate van rust hun werk te doen, geen goede vertalingen kunnen bestaan, is iets waaraan de dames en heren uitgevers niet genoeg herinnerd kunnen worden...