De Gids. Jaargang 155

Theodor Duquesnoy
Duits

Een tiental jaren geleden, op 25 februari 1982, opende de mentrix van het Amsterdamse Goethe Instituut Kathinka Dittrich een grootse manifestatie Berlijn-Amsterdam 1920-1940 waarin onder andere de literaire wisselwerking tussen Duitsland en Nederland centraal stond. Dat de germaanse kruisbestuiving in het interbellum duidelijk haar sporen achterliet, blijkt uit de vele betrekkingen, contacten en correspondentie van Nederlandse auteurs met hun Duitse pennebroeders en -zusters. Ik noem slechts enkelen: Louis Couperus, Marcellus Emants, Albert Verwey (zie de welsprekende uitgave Albert Verwey en Stefan George. De documenten van hun vriendschap, 1965) en verwijs verder naar het uitputtende essay van Jan Fontijn, ‘Het is maar tien uur sporen naar Berlijn’ uit de ter gelegenheid van de manifestatie uitgegeven bundel Berlijn-Amsterdam 1920-1940 wisselwerkingen (Querido, Amsterdam 1982).

De in Nederlandse literaire kringen alom met afgrijzen ontvangen boekverbranding van 1933 betekende een eerste streep door de rekening der betrekkingen. En nadat het nationaal-socialisme het politieke pleit eenmaal had gewonnen, was dit voor de bloeiende Duitse literatuur de genadeslag. Het werk van vele, niet alleen van joodse maar vooral ook van expressionistische auteurs, werd voor ‘ontaard’ uitgekreten en ging onder gejuich in de vlammen op. Tal van schrijvers vluchtten het land uit (Thomas Mann, Klaus en Erika Mann, Franz Werfel, Robert Musil, Karl Wolfskehl), anderen conformeerden zich (al dan niet tijdelijk) aan het nieuwe bewind (Hans Fallada, Gottfried Benn) of legden zichzelf door zelfmoord of anderszins voor altijd het zwijgen op. Veelal vluchtte men naar ons land, alwaar in Amsterdam de gerenommeerde uitgeverijen Allert de Lange en Querido zich over menige

[p. 680]

banneling ontfermden (Joseph Roth, Heinrich Mann, Ernst Toller, E.M. Remarque) en hun werk vooreerst in het Duits uitgaven. Voorts werd er al spoedig een speciaal emigrantentijdschrift opgericht, Die Sammlung, dat verscheen van september 1933 tot augustus 1935 onder redactie van de uitgeweken Klaus Mann. Een in het Nederlands vertaalde selectie uit dit blad verscheen in 1983 bij uitgeverij Querido.

De vlam van enthousiasme, geboren uit de manifestatie Berlijn-Amsterdam 1920-1940, sloeg in de pan bij het Bijenkorf-concern, waar het hoofd van de boekhandelssector wel eens een balans wilde laten opmaken van de stand van zaken betreffende de situatie van het Duitstalige boek in Nederlandse vertaling. Zijn vragenderwijs gebiedende vinger wees mij daarvoor aan, en ik gehoorzaamde. Desgevraagd zonden tal van welwillende uitgevers me hun op dat moment beschikbare uit het Duits vertaalde uitgaven en informeerden me over wat in het nabije verschiet lag. Nog hoor ik mezelf in gedachten lachen bij het zien van die rijen boeken, die als een spoorlijn door mijn kamer liepen en waar ik enig verband in moest ontdekken. Want wat bleek? Niet slechts dat de Duitstalige letteren met grote willekeur, ja te hooi en te gras in vertaling werden uitgegeven, maar ook dat sommige schrijvers nogal versnipperd waren over diverse fondsen. Om nog maar te zwijgen over het gros dat helemaal niet vertegenwoordigd bleek! Zo was de nestor uit het Duitse taalgebied slechts aanwezig met drie titels: Het lijden van de jonge Werther, Wilhelm Meisters leerjaren en Natuurlijke verwantschap. Maar waar is of blijft de Faust? En rouleert Goethes omvangrijke toneeloeuvre vooralsnog alleen in scriptvorm bij de diverse toneelgezelschappen (ik denk aan de recente Iphigeneia op Tauris en het ooit door Globe zo prachtig uitgegeven jeugdwerk Clavigo, als uitzondering op de regel)? Hoe staat het met zijn tijdgenoot en penfriend Friedrich Schiller? Ik ontdekte tot mijn stomme verbazing van hem slechts een vertaling van een verhalenselectie, geen Don Carlos of een De Rovers (of vegeteren ook zij in de theaterburelen?). Met een miezerig scheutje Heinrich Heine (De Harsreis en een keuze uit diens verhalen en novellen), een bloemlezing uit het dichtwerk van Friedrich Hölderlin (Wat blijft stichten de dichters, in 1990 gelukkig gevolgd, zij het ongelukkig ontvangen door een ferme slok uit diens omvangrijke brieven, Onder een ijzeren hemel), het kleine meesterwerk van Jean Paul Het leven van Quintus Fixlein en Eduard Mörike Mozart op reis naar Praag (uit 1990!) zijn we nagenoeg heen door het klassieke erfgoed van het volk der dichters en denkers in Nederlandse vertaling.

Maken we een sprong en belanden we in de tweede helft van de negentiende eeuw, dan wordt bij ons vooral acte de présence gegeven door de filosoof Friedrich Nietzsche (De antichrist, Aldus sprak Zarathoestra, De vrolijke wetenschap, Menselijk, al te menselijk, Morgenrood, Genealogie der moraal, Voorbij goed en kwaad, Ecce homo, een lukrake greep uit de vloedgolf), zijn vakbroeder Arthur Schopenhauer met Er is geen vrouw die deugt en Theodor Fontane, die met zijn roemruchte Effi Briest, Dolingen dwalingen en De schach van Wuthenow de Madame Bovary-traditie voortzet en via Thomas Mann een brug slaat naar de hedendaagse polyfone verhaaltechniek. Maar wat is het toch jammer dat zulke lofwaardige aanzetten van uitgeverszijde in de kiem smoren of door slechte verkoopresultaten worden afgestraft. Want waarom is of komt er nog geen Nederlandse Stechlin, Fontanes rijpste roman, een Frau Jenny Treibel, het toppunt van esprit, een keuze uit Die Wanderungen durch Mark Brandenburg of uit Fünf Schlösser (in hun historiciteit een uniek reisdocument). Als pleister op deze gapende wond verscheen onlangs wel bij De Arbeiderspers in de reeks Privé Domein een representatieve keuze uit Fontanes brieven.

Tot een ware doorbraak binnen de Nederlandse letteren brengt de Duitstalige literatuur het niet al te vaak. Natuurlijk herinnert iedereen zich de ongekende Hermann Hesse-golf in de jaren zestig, toen hip jong Nederland veelal met een zweverige gelaatsuitdrukking in het Vondelpark werd aangetroffen met een De

[p. 681]

steppewolf, Peter Camenzind, Narziss en Goldmund of Siddharta in de hand. Hermann Hesse werd dermate als succesauteur gestigmatiseerd dat er zelfs een door hem samengesteld bundeltje over vlinders kon verschijnen. Maar waar blijft de weergalm op diens vrij laat in vertaling uitgegeven hoofdwerk Het kralenspel, dat welhaast als sluitstuk van de Hesse-golf het licht zag? Ook Heinrich Böll is in ons taalgebied vanouds ruimschoots vertegenwoordigd, in alle door hem beoefende vormen, van zijn essayistiek tot en met zijn (politieke) romans (met inbegrip zelfs van zijn eersteling in deze De nalatenschap, een lot dat hij onder andere deelt met Günter Grass (De blikken trommel, Kat en muis, Hondejaren, De bot, Kopgeboorte of De Duitsers sterven uit), Rolf Hochhuth (Artsen, Tell '38, Een liefde in Duitsland, De plaatsbekleder), Botho Strauss (Opdracht, De jonge man en zijn alom opgevoerde toneelstukken), Peter Handke (Ongezocht ongeluk, De linkshandige vrouw, De wespen en het geruchtmakende toneelstuk Hooggeëerd publiek), Thomas Bernhard (zijn striemende herinneringen in onder andere De oorzaak brachten Salzburg in rep en roer) en Hans Joachim Schädlich (Poging tot nabijheid en Tallhover).

In tegenstelling tot wat de Zwitserse literatuurhistoricus Walter Muschg ooit beweerde, in De ontwrichting van de Duitse literatuur, dat de Duitstalige letteren na Auschwitz gedoemd waren tot geestelijke steriliteit, bleek zijn eigen land uiterst produktief. Ten tonele verscheen het duo Max Frisch (Stiller, Gantenbein, Homo faber) en Friedrich Dürrenmat, wiens De rechter en zijn beul (naast de veelgespeelde stukken als De fysici en Het bezoek van de oude dame) ten onrechte een veel verguisd verplicht nummer werd van menig middelbare scholier.

Opvallend is dat het beleid van de uitgeverijen die vertaalde literatuur op de markt brengen voor een deel wordt bepaald door de weg welke de aan de universiteiten onderwezen literatuurgeschiedenis is ingeslagen. Toen in de jaren vijftig in Duitsland het expressionisme ook literair werd ontdekt en deze golf van belangstelling naar ons land oversloeg, deed hier het inzicht opgeld dat de Duitse literatuur (op enkele uitschieters na) niet ophield aan het einde van de negentiende eeuw. Ten onzent verscheen als exponent van deze groeiende belangstelling in 1966 de bundel Van 's burgers punthoofd vliegt de hoed, een bloemlezing uit de Duitse expressionistische verhalen, vernoemd naar de beginregel van het gedicht ‘Weltende’ van Jakob van Hoddis die daarmee het startschot tot deze avant-gardebeweging gaf. Bij die ene bundel is het gebleven, terwijl het in Duitsland bleef gonzen, wat onder andere resulteerde in de prachtige bij Agora (Darmstadt) uitgegeven bundel Expressionistische Märchendichtungen und Grotesken. Wel kregen enkele coryfeeën uit de Punthoofd-bloemlezing later alsnog het volle pond: Gottfried Benn, Walter Serner, Franz Kafka, Robert Musil, Franz Werfel...

Dezer dagen varen de Nederlandse uitgevers, al dan niet door de economische recessie en laagstand daartoe gedwongen, een behoudende koers. Favoriet zijn kopstukken als Thomas Mann met zijn (omstreden) Toverberg-vertaling, zijn verguisde en aanbeden Dr. Faustus, zijn korte verhalen in kunstproza (De dood in Venetië en Tonio Kröger) en zijn onlangs verschenen muzikale De uitverkorene - Waar blijft de Joseph-trilogie? -, Franz Kafka (A.L. Sötemann bracht al vroeg een eerste Het slot en Thomas Graftdijk vierde ooit zijn talenten bot op de Absurde verhalen), Hermann Broch, wiens trilogie Die Schlafwandler inmiddels is voltooid en wiens onheilspellende meesterwerk zijn Nederlandse equivalent heeft gevonden: De dood van Vergilius.

Daarnaast zijn er tal van aanzetten en initiatieven van uitgeverszijde die alle lof verdienen. Dank zij hun inspanningen houdt bijvoorbeeld het werk van de Nobelprijswinnaar Elias Canetti zich bij ons al jaren staande. Niet alleen diens hoofdwerk Massa & Macht en zijn roman Het Martyrium vinden een gastvrij onthaal, maar ook zijn korte-afstandsproza en drie delen herinneringen (De behouden tong, De fakkel in het oor en Het ogenspel) zijn in goede aarde gevallen. Maar toch, hoe schrijnend is het resultaat voor de Nederlandse uitgever verge-

[p. 682]

leken bij dat van zijn Duitse collega, want supergoedkope uitgaafjes aldaar van Het andere Proces en Stemmen van Marrakesch halen met glans de bestsellerlijst. Dit alles vermag niet te ontmoedigen, en dus is er weer een nieuwe Canetti op komst, een keuze uit zijn aforismen, notities en kanttekeningen: Vliegenpijn. Ook een auteur als Stefan Zweig, met wiens werk de Nederlandse markt jarenlang was overvoerd, ontvangt na een tijd van doodzwijgen een verdiend eerherstel. Meevarend op de autobiografieëngolf verscheen zijn levensschets De wereld van gisteren en onlangs nog een keuze van elf novellen uit zijn verhalend proza, terecht verenigd onder het banier van De schaaknovelle. Alfred Döblin, wiens Nederlandse pleitbezorger Nico Rost zijn prachtige stadroman Berlin Alexanderplatz in onze taal overzette, is terug. Het boek werd een tiental jaar geleden herdrukt, gevolgd door Geen pardon (in tweede instantie: Er is geen pardon) en, naar verluidt, is een verhalenbundel op til: De moord op een boterbloem. Robert Musil heeft, nu Frisé zijn tekstkritische editie heeft afgesloten, eindelijk in zijn vierdelige Nederlandstalige De man zonder eigenschappen het verdiende monument op sokkel gekregen, want na eerdere aftastende marktverkenningen van uitgeverszijde met de novellenbundel Drie vrouwen en de zinneprikkelende roman De ervaringen van de jonge Törless bleef het hier te lande verder stil om hem heen. Onlangs kreeg zelfs een keuze uit de dagboeken van Robert Musil een kans. Mijn lievelingsauteurs Ingeborg Bachmann en Robert Walser zijn goddank ruimschoots in Nederland vertegenwoordigd, de eerstgenoemde vooral met haar prozawerken zoals Malina en Het dertigste jaar - nu haar lyriek nog! -, de laatstgenoemde met De kuise nacht, Fritz Kocher z'n opstellen en Jakob von Gunten.

Voorts zijn er natuurlijk de schrijvers over wier werk een zo zware doem hangt dat geen uitgever nog zijn vingers wil branden aan de rode cijfers. Ik noem slechts Joseph Roth, wiens gehele oeuvre een Nederlandse vertaling verdient, maar van wie slechts enkele werken, ik doe een greep: De Radetzkymars, Hiob en De legende van de heilige drinker het bij ons tot een boekuitgave brachten, werden verramsjt, weer werden opgelegd, en weer werden verramsjt... En nu, de handen in de schoot leggen? En wat verder met Hans Henny Jahnn, die na zijn 13 bedenkelijke verhalen uit 1981 bij ons nooit meer iets van zich liet horen, terwijl zijn weliswaar lijvige, maar oeverloos prachtige romans Der Fluss ohne Ufer en Peruddja al jaren om een vertaling krijsen. Wat doen we verder met George Saiko's roman Auf dem Floss, door Klaus Siegel onlangs in De Gids zo raak getypeerd als een sluimerklassieker. Wordt het geen tijd deze eens wakker te kussen? Wat zijn de toekomstverwachtingen voor Uwe Johnson, wiens Vermoedens omtrent Jakob de eindstreep hebben gehaald, maar voor wiens hoofdwerk, de tetralogie Die Jahrestage + registerdeel (ondanks de toezegging van sponsor Inter Nationes te Bonn zich voor de vertaalkosten garant te stellen), tot dusver vrijwel iedere rechtgeaarde uitgever een blokje omgaat?

In deze tijd met zijn transcendentale inslag neemt de belangstelling voor het werk van Rainer Maria Rilke een hoge vlucht. Zo hebben de wijze raadgevingen, neergelegd in zijn Brieven aan een jonge vrouw en Brieven aan een dichter, menigeen binnen de vangrails van het bestaan gehouden. Het wachten is, na de Rilkebiografie door Wolfgang Leppmann, nu vooral op de briefwisselingen met zijn moeder, met Lou Salomé, met gravin Von Thurn und Taxis, met Sidonie Nádhérny de Borotin (de verloofde van Karl Kraus), om slechts enkelen van zijn doorluchtige dames te noemen. Om te beginnen wordt thans een selectie verwacht uit de briefwisseling met Benvenuta (pseudoniem van Magda von Hattingberg).

Over de hele lijn bekeken wordt de positie van het Duitstalige boek in het Nederlands bepaald door een tiental literaire uitgeverijen. Zij maken met hun beleid de dienst uit, al zijn er zo nu en dan ook kleinschalige, meer bibliofiel gerichte initiatieven, zoals de vertaling De zandman van E.T.A. Hoffmann (Nota Bene, Utrecht), en beslissen wat wij zoal krijgen voorgeschoteld. Dat lijkt veel, maar is dat op

[p. 683]

de keper beschouwd niet. Zijn wij als stijfkoppige noorderlingen niet het willoos slachtoffer van onze hovaardige mentaliteit? Wij vinden immers diep in ons hart dat iedere vertaling een falsificatie is die afbreuk doet aan het origineel. Komt daar voorts niet ook nog de onoverwinnelijke weerzin bij tegen onze oosterburen die, met hun vrij begaafde geesteskinderen, dit vooroordeel alleen nog maar aanwakkeren? Twee verwante talen en van geest zo wezensvreemd, men zou er schizofreen van worden...

Laat mij, tot besluit, nog één wens mogen doen in uitgeversland: graag een vertaling, al dan niet in een selectie, want het geheel omspant zo'n 800 bladzijden, uit de dagboeken (1918-1937) van de diplomaat Harry Graf Kessler.