De Gids. Jaargang 155

Greetje van den Bergh
Frans

Het aantal lezers van onvertaalde Franse literatuur daalt in Nederland snel. Sinds de invoering van de Mammoetwet is, ondanks de voortdurend stijgende deelname aan het voortgezet onderwijs, het percentage jongeren dat aan het einde van zijn schooltijd zonder al te veel problemen een Frans boek kan lezen, steeds kleiner geworden. Frans gaat nu eenmaal door - terecht of ten onrechte - voor de moeilijkste van de drie moderne talen en wordt daarom het minst vaak in het beperkte vakkenpakket gekozen. Daarmee wordt meestal ook de Franse literatuur evenzeer onbekend terrein als de Italiaanse, de Spaanse of de Russische voor de meesten altijd al waren. Een taal leren op de middelbare school betekent immers ook dat je enige elementaire kennis van de literatuurgeschiedenis uit het betreffende taalgebied wordt bijgebracht, zodat namen als Racine en Molière, Voltaire en Hugo in elk geval een beeld oproepen, en je datgene wat je aan Franse literatuur leest - ook al is het in vertaling - kunt situeren in een literaire context.

Het is nog moeilijk te overzien wat de veranderingen in het onderwijs sinds 1967 op langere termijn voor consequenties zullen hebben. Zowel degenen die bij de diverse uitgeverijen het vertaalgebied bepalen als de koopkrachtigen onder het lezerspubliek zijn nu immers nog grotendeels mensen die ‘van vóór de Mammoet’ stammen. Maar onvermijdelijk

[p. 677]

komt de tijd naderbij dat in beide categorieën de bovengeschetste onbekendheid meer regel dan uitzondering zal zijn. In een Europa waarin grenzen, ook culturele grenzen, geacht worden steeds minder te bestaan, neemt daarmee paradoxaal genoeg de bekendheid met andere (nabije) culturen steeds meer af.

Een steeds kleinere groep mensen zal dan bepalen wat voor het Nederlandse lezerspubliek bereikbaar is. Dat geldt natuurlijk in de eerste plaats voor de hedendaagse literatuur, waar de drie- à vierhonderd nieuwe titels die in Frankrijk jaarlijks verschijnen om een moeizame selectie vragen. Maar de geschetste ontwikkeling zal ook effect hebben op de beschikbaarheid van ‘klassieke’ titels. Want de hedendaagse omloopsnelheid van boeken is meestal zo groot, dat ook op dat front voortdurend moet worden gekozen. Een boek dat in het begin niet snel genoeg ‘loopt’, gaat immers al snel kopje onder in de grote stroom nieuwe titels. Het verdwijnt van de boekhandelstafels en wordt alleen op bestelling nog geleverd - wat meestal het einde van de verkoop betekent. Het bestaan van het Centraal Boekhuis heeft de levensduur van veel boeken buiten de top twintig drastisch verkort.

Laten we voor de goede orde eens kijken hoe de situatie er op dit moment ten aanzien van de klassieken, uitziet. Er is in de loop der jaren een aantal voortreffelijke vertalingen verschenen van auteurs als Diderot, Voltaire, Rousseau en Stendhal in de klassiekenreeks van Boom en Prisma, maar de laatste is al weer ter ziele, en veel ooit verschenen titels zijn inmiddels niet meer verkrijgbaar. Zo is er, om maar een voorbeeld te noemen, op dit moment geen Nederlandse uitgave meer verkrijgbaar van een echte klassieker als Jacques le fataliste van Diderot. Het is daarom een uitstekend idee van uitgeverij Van Oorschot om samen met Athenaeum, Polak & Van Gennep een Franse klassiekenreeks op te zetten die een langere levensduur beoogt; niet af en toe een titel hier en daar, maar een evenwichtige, duurzame ‘bibliotheek’. Dat in die bibliotheek uiteindelijk alles zal verschijnen wat van belang is blijft voorlopig een illusie; de prachtige Flaubert-vertalingen van Van Pinxteren bijvoorbeeld komen sinds 1987 uit bij Veen, die ook enkele Balzac-titels van dezelfde vertaler uitbrengt. Verder neemt De Arbeiderspers een deel van het verleden voor zijn rekening in de autobiografische Privé Domein-reeks, die sinds kort met de Brieven van Madame de Sévigné zijn (historische) startpunt heeft bij de zeventiende eeuw. Overigens garandeert ook die reeks gelukkig een veel langer bestaan op de markt dan tegenwoordig gebruikelijk is. (Zij het niet altijd: zo is tot mijn schrik Zelf gezien van Victor Hugo - nota bene de enige tekst die van deze reus uit de Franse negentiende eeuw in vertaling bestond, afgezien van de gepopulariseerde musicalversie van Les misérables - plotseling spoorloos verdwenen.)

Wat betreft de klassieken is de huidige situatie dus ongeveer als volgt samen te vatten: er verschijnen voortdurend heel aardige en vaak ook bijzondere dingen - het Dagboek van de gebroeders Goncourt is daarvan een goed voorbeeld, of de Brieven van Stendhal - maar vooral vanwege de kortstondige aanwezigheid op de markt vertoont het gezicht van het Franse literaire verleden toch met enige regelmaat tamelijk grote gaten. Het zou eigenlijk niet mogen voorkomen dat er op bepaalde momenten vrijwel geen enkele titel van de grote achttiende-eeuwers in vertaling verkrijgbaar is. Het is daarom te hopen dat de nieuwe ‘Franse bibliotheek’ wat de klassieken betreft een reeks tot stand weet te brengen die een duurzamer bestaan verzekert.

De meeste uitgevers streven bij de keuze van de titels die zij in vertaling brengen geen dwarsdoorsnede na van de Franse literatuur; integendeel zelfs, meestal kiezen zij bewust voor een bepaalde stroming of een bepaald tijdperk. Voor de receptie van de Franse literatuur in Nederland is de vraag relevant of al die individuele uitgeverskeuzen bij elkaar niettemin een min of meer representatief beeld geven, zowel van de klassieke literatuur (voor het gemak hier maar even gerekend tot ongeveer 1900) als van de moderne. De situatie van de

[p. 678]

klassieken heb ik besproken; hoe staat het nu met de contemporaine literatuur?

De eerste helft van de eeuw, lichtelijk uitgerekt tot de jaren zestig, is redelijk uitgekristalliseerd in het vertaalbeleid en heeft geleid tot twee van de mooiste en grootste projecten in Nederland: de Proust-vertalingen van Thérèse Cornips en de Céline-vertalingen van Frans van Woerden, winnaar van de Europese vertaalprijs in 1991. Het zou vaker moeten gebeuren dat één auteur gedurende langere tijd een en dezelfde vertaler heeft; gelukkig is voor deze twee groten uit de Franse literatuur, die bovendien allebei zo'n volstrekt eigen stijl hebben, die wet gevolgd. Naast deze twee zijn twee andere namen lange tijd beeldbepalend geweest: Sartre en Beauvoir. Zij hebben een minder geprivilegieerde behandeling gehad wat betreft hun vertalers (vele) en hun uitgevers (eveneens vele), maar inmiddels is wel vrijwel hun complete werk in het Nederlands verkrijgbaar. Namen die voor het overige uit deze periode steeds weer opduiken, maar ook vaak weer enige tijd wegzinken, zijn die van Malraux, Gide, Green, Colette, Camus, Cocteau en een variabel groepje overigen.

De taal- en stijlexperimenten van de jaren zestig en zeventig, Tel Quel, nouveau roman en Oulipo, hebben nooit veel weerklank gevonden in Nederland. Butor, Pinget, allemaal lagen ze doorgaans snel bij De Slegte. Nadat Claude Simon in 1985 de Nobelprijs voor de literatuur had gekregen, heeft Meulenhoff zich nog eens aan deze auteur gewaagd, maar opnieuw zonder veel succes. Alleen Queneau, oprichter van de Oulipo-groep, heeft zich een min of meer vaste plaats weten te veroveren op de planken van de boekhandel. De Arbeiderspers doet momenteel nog een nieuwe poging met Perec, wiens meesterwerk La vie mode d'emploi over enige tijd zal verschijnen. In de reeks Privé Domein is inmiddels ook het prachtige autobiografische W of de jeugdherinnering verschenen.

Perec is in Frankrijk altijd een grote naam gebleven, maar voor het overige is ook daar van de experimentele stromingen betrekkelijk weinig beklijfd. De jaren tachtig gaven een terugkeer te zien naar meer traditionele literaire vormen. De speurtocht naar de relatie tussen taal en werkelijkheid werd vervangen door een individuele zoektocht naar eigen of andermans ik; een genre waarmee de Franse literatuur zich veel minder dan in de voorgaande periode van haar Westeuropese omgeving onderscheidde.

Als erfenis van het koloniale verleden was daarnaast de opkomst te zien van de Franstalige derde-wereldauteurs, van Noord-Afrika tot aan het Caribisch gebied.

En een laatste tendens was ten slotte de aandacht voor non-fictie in het grensgebied van literatuur en historie. De belangstelling voor de relatie tussen mens en maatschappij is de laatste jaren verschoven naar vroeger tijden, en de mentaliteitsgeschiedenis die momenteel in Frankrijk ijverig wordt bedreven past daar volledig in. Het heeft ook in Nederland een groot aantal volumineuze literair-historische vertalingen opgeleverd. De markt daarvoor lijkt echter wat verzadigd te raken; zo veel gedetailleerde lokale geschiedenis is uiteindelijk toch boeiender voor rechtstreekse nazaten dan voor een sympathiserend, maar tamelijk afstandelijk Nederlands publiek.

De derde-wereldauteurs zijn in vertaling ook redelijk aan bod gekomen, met Tahar Ben Jelloun inmiddels als onbetwiste en terechte topauteur; maar ook een schrijfster als Maryse Condé mag zich al jaren in de belangstelling van de uitgevers verheugen. De toegenomen aandacht voor alles wat (auto)biografie is komt tot zijn recht in de serie Privé Domein, die naast veel klassieke auteurs zulke uiteenlopende schrijvers als Sarraute en Sagan, Green en Sartre, Leiris en Perros onder één noemer brengt.

Blijven daarnaast natuurlijk degenen die niet in een van al deze hokjes te vangen zijn. Onder hen twee beroemde vrouwelijke auteurs: Duras en Yourcenar. Van beiden is vrijwel het hele oeuvre in Nederland verkrijgbaar - meestal de enig juiste manier om een auteur ook in een ander taalgebied een gelijkend ge-

[p. 679]

zicht te laten krijgen. Vandaar ook dat de meeste serieuze literaire uitgevers het beleid hebben om van een auteur die zij eenmaal in hun fonds hebben opgenomen in principe al het nieuwe - en eventueel het eerder verschenen - werk uit te brengen. Dat geldt bijvoorbeeld voor Tournier bij Meulenhoff en voor Modiano bij De Arbeiderspers.

Schrijvendeweg word ik eigenlijk steeds tevredener wat betreft de contemporaine literatuur. Het irriteert mij zo nu en dan dat sommige uitgevers ook volslagen onbenullige titels in vertaling uitbrengen; dat is immers zonde van het geld en de moeite. Maar aan de andere kant: wat doet het ertoe als er zo weinig serieuze lacunes in dit onderdeel van het vertaalbeleid aan te geven zijn? Van de namen die in elk overzichtsartikel van de hedendaagse ontwikkelingen figureren ontbreekt er nauwelijks een. En wellicht dat de ‘Franse bibliotheek’-inwording met wat meer trefzekerheid ook de mooie kleinoden uit de meest recente Franse verschijningen zal selecteren.

Al met al luidt de conclusie dat het beeld van de Franse literatuur in vertaling helemaal niet slecht is, en vergeleken met veel buitenlanden zelfs tamelijk helder en gedetailleerd. Het vertaalbeleid van het Fonds voor de Letteren, gericht op behoud en bevordering van kwaliteit, is hier zeker niet vreemd aan. Maar ik blijf ook bij mijn stelling dat deze betrekkelijk gunstige situatie voor een deel op conto geschreven moet worden van de schoolopleiding van de huidige uitgevers en de huidige lezers. Er zijn dus twee opties voor de heren van o & w: herinvoering van de drie verplichte moderne talen, of invoering van een nieuw vak: Europese literatuur.