De Gids. Jaargang 155

[p. 673]

Willem G. Weststeijn
Russisch

Er is denk ik geen ander vertaalproject in Nederland te noemen dat zo veel succes heeft gehad als de ‘Russische Bibliotheek’ van uitgeverij Van Oorschot. Begonnen onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog onder de bezielende leiding van Charles B. Timmer, zijn er de afgelopen decennia meer dan veertig delen in verschenen, fraai uitgevoerd in een dundrukeditie. Zoals bekend is de ‘Russische Bibliotheek’ geheel gewijd aan de klassieke, negentiende-eeuwse Russische literatuur. Zij bevat het nagenoeg complete (bellettristische) werk van de grote schrijvers van deze tijd: Poesjkin, Gogol, Toergenjev, Dostojevski, Tolstoj en Tsjechov en losse delen van schrijvers van iets mindere statuur als Gontsjarov, Leskov en Pisemski.

De ‘Russische Bibliotheek’ bracht niet alleen de grote Russische schrijvers bijeen, maar zorgde ook voor goede vertalingen. Daar had het voor de Tweede Wereldoorlog nogal aan geschort. Veel Russen werden, bij gebrek aan vertalers die het Russisch beheersten, uit het Frans of vaker nog het Duits vertaald. Nog ergerlijker was dat volumineuze romans, zoals Tolstojs Oorlog en vrede, dikwijls lustig werden ingekort. Aan deze dubbele verminking maakte de ‘Russische Bibliotheek’ een einde: alle teksten daarin zijn volledig en bovendien rechtstreeks uit het Russisch vertaald. Dit laatste was weer mogelijk omdat de slavistiek opkwam en een groeiend aantal bekwame vertalers opleverde.

Met zijn nieuwe vertalingen van de Russische klassieken kreeg uitgeverij Van Oorschot bijna een monopoliepositie ten aanzien van de negentiende-eeuwse Russische literatuur. Gezien de nieuwe standaard die was gezet konden andere uitgeverijen het zich niet veroorloven met herdrukken van oude, gebrekkige vertalingen te komen. Deze verdwenen, enkele uitzonderingen daargelaten (de Amstel- en Prismapockets bijvoorbeeld) dan ook van de markt. Slechts in een enkel geval konden bestaande vertalingen opboksen tegen de nieuwe grootmacht. Wat Aleida Schot, de eerste winnares van de Nijhoff-prijs, heeft gepresteerd op het gebied van het proza van Tsjechov, is nog steeds onovertroffen. Haar goed verzorgde, in zinsbouw en woordkeus licht ouderwetse Nederlands past uitstekend bij de ironischmelancholieke toon van de laat-negentiende-eeuwse grootmeester van het korte verhaal.

Wie toch bekende klassieke Russische romans op niveau wilde uitbrengen moest zorgen voor nieuwe, adequate vertalingen, die zich konden meten met die van de Van Oorschot-editie. Zo vertaalde Marko Fondse bijvoorbeeld in het begin van de jaren zeventig Dostojevski's roman De gebroeders Karamazov, die in de ‘Russische Bibliotheek’ beschikbaar was in de vertaling van Jan van der Eng. Dezelfde uitgever - Veen -, die de opdracht gaf tot deze uit een oogpunt van vertaalkwaliteit en tekstbeschikbaarheid niet noodzakelijke verdubbeling, heeft kort geleden besloten een reeks hoogtepunten van de klassieke Russische literatuur opnieuw uit te brengen. Tot nu toe zijn verschenen Anna Karenina van Tolstoj in de vertaling van Lourens Reedijk, die de Van Oorschot-vertaling van Wils Huisman naar de kroon steekt, Gogols Dode zielen in de vertaling van Arthur Langeveld en de belangrijkste roman van Toergenjev, Vaders en zonen, in de vertaling van Marja Wiebes en Yolanda Bloemen. Langeveld neemt het daarbij op tegen Charles B. Timmer, de twee laatstgenoemden tegen niemand minder dan hun leermeester Karel van het Reve, die voor zijn Toergenjevvertalingen de Nijhoff-prijs heeft gekregen. In

[p. 674]

al deze gevallen kan men niet zeggen dat de eerdere Van Oorschot-vertalingen achterhaald zijn omdat ze ouderwets geworden zouden zijn. Het is uitsluitend een teken van de kracht van de Russische klassieke literatuur dat uitgevers menen dat er op de Nederlandse markt ruimte is voor rivaliserende vertalingen van hetzelfde werk. Overigens zijn zowel Lourens Reedijk als het duo Wiebes/Bloemen al eens gelauwerd en wel met de Aleida Schotprijs, die eens in de twee jaar wordt uitgereikt voor de beste vertaling in het Nederlands op het gebied van de Slavische literatuur. Op een dergelijke prijs kan geen ander vertaalgebied in ons land bogen: naast de Aleida Schot-prijs bestaat er verder alleen de (jaarlijkse) Nijhoffprijs, maar daarnaar kunnen alle vertalers dingen.

Alles wat er ooit uit het Russisch in het Nederlands is vertaald is opgesomd in de Bibliografie van Russische literatuur in Nederlandse vertaling 1789-1985 van de hand van Emmanuel Waegemans en Cees Willemsen (1991). Dit boek van bijna vierhonderd bladzijden geeft zeer gedegen en uitvoerig bibliografische beschrijvingen van de vertalingen, vanaf de allereerste, het blijspel De familietwist van Katherina de Grote (1789) tot aan de literatuur van de perestrojka. De bibliografie van de jaren na 1985 wordt bijgehouden in tsl, of wel het Tijdschrift voor Slavische Literatuur, dat zich richt op een algemeen publiek, maar zich wel beperkt tot de literatuur van de Slavische landen.

Zoals te verwachten viel is er de laatste jaren niet bijzonder veel vertaald op het gebied van de negentiende-eeuwse Russische literatuur. Afgezien van de al genoemde ‘verdubbelingen’ zijn er echter toch een paar belangrijke leemtes opgevuld. In de eerste plaats denk ik aan het magistrale autobiografische werk van Aleksander Herzen, Feiten en gedachten, dat Charles Timmer nog juist voor zijn dood in 1991 heeft kunnen voltooien. Dit werk geeft een indringende beschrijving van het milieu van Russische en Westeuropese negentiende-eeuwse revolutionairen, waarin de auteur zelf een belangrijke plaats innam. Feiten en gedachten heeft nog niet de aandacht gekregen die het verdient, wellicht omdat het in vijf afzonderlijke delen is verschenen, waarvan de aanschaf een tamelijk kostbare zaak is (Privé Domein).

Een tweede verrassing was de sinds enige tijd aangekondigde vertaling van Poesjkins hoofdwerk, het verhalende gedicht Jevgeni Onegin. Hoewel hier strikt genomen niet echt sprake is van de opvulling van een leemte - een eerdere berijming, door Elsa Catz, verscheen in 1949 - is de vertaling van W. Jonker zo veel beter dan wat er eerder verschenen is dat men zou kunnen zeggen dat het werk nu echt voor het eerst vertaald is. Het is verschenen als deel ii van Poesjkins verzameld werk in de ‘Russische Bibliotheek’, die daarmee weer een fraaie parel aan haar kroon heeft toegevoegd gekregen. Opmerkelijk is trouwens de toename van poëzievertalingen in het algemeen. Er zijn mooie bundels verschenen met, om me tot de klassieke poëzie te beperken, gedichten van Poesjkin, Fjodor Tjoettsjev en Aleksander Blok. Dit zijn allemaal vertalingen waarin de versvorm - rijm, ritme, metrum - zo veel mogelijk gehandhaafd zijn, een verheugende ontwikkeling, want als berijmde gedichten onberijmd vertaald worden gaat er toch wel veel van het poëtisch effect verloren. Dat de moderne Nederlandse poëzie zich niet zou lenen voor de ouderwetse versvorm wordt in het bijzonder geloochenstraft door de anthologie Van Derzjavin tot Nabokov, Russische poëzie uit drie eeuwen (1991), waarin de vertaalsters Marja Wiebes en Margriet Berg hun Nederlandse versies bijna net zo sterk maken als de originelen.

Blijft er nog iets te wensen over ten aanzien van de negentiende-eeuwse Russische literatuur? De prachtige roman De afgrond van Ivan Gontsjarov is nog niet vertaald, de romantiek heeft boeiende, maar hier geheel onbekende schrijvers als Vladimir Odojevski en Aleksander Veltman en waarom wordt de grote realistische toneelschrijver Aleksander Ostrovski volledig genegeerd? Er zijn, naast de grote klassieken, nog flink wat ontdekkingen te doen in de Russische literatuur van de vorige eeuw.

Veel van wat er de laatste jaren wordt ver-

[p. 675]

taald komt uit de meest recente literatuur, maar veel stamt ook uit de tijd rond de revolutie en de jaren twintig. Er is een niet aflatende belangstelling voor de grote dichters uit deze periode, zoals Vladimir Majakovski, Anna Achmatova, Velimir Chlebnikov, Osip Mandelstam en Marina Tsvetajeva. Van al deze dichters valt het geboortejaar tussen 1885 en 1895; de 100-jaar herdenkingen zijn niet van de lucht, wat de belangstelling misschien voor een deel kan verklaren. Van Marina Tsvetajeva bijvoorbeeld, die in 1892 is geboren, is onlangs de eerste ruime keuze uit haar lyrische werk in een aparte uitgave in het Nederlands verschenen. Een andere mogelijke verklaring voor de belangstelling voor de schrijvers en dichters van deze tijd is dat er, na het afschaffen van de censuur onder Gorbatsjov, nogal wat nieuw materiaal in de openbaarheid is gekomen. Wij hoefden in het Westen natuurlijk niet de gigantische inhaalmanoeuvre van de Russen zelf uit te voeren, die anno 1985 nauwelijks iets wisten van hun grote auteurs uit de jaren twintig, inclusief de emigrantenschrijvers, aangezien deze schrijvers bij ons reeds op ruime schaal waren vertaald. Maar de inhaaloperatie en het openen van de archieven leverden ook werk op dat tot nu toe geheel onbekend was, zoals de fraaie roman De stad N van Leonid Dobytsjin en boeiende teksten van Daniil Charms en Andrej Platonov.

Er waren nogal wat mensen, ook in Rusland, die geloofden dat de opheffing van de censuur en de instelling van volledige vrijheid van drukpers een onmiddellijke en grote bloei van de literatuur tot gevolg zou hebben. Dit was bepaald niet het geval. De schrijvers die werkelijk iets betekenden - Joseph Brodsky, Aleksander Solzjenitsyn, Andrej Sinjavski, Vladimir Vojnovitsj - waren al lang geëmigreerd of hadden het werk dat ze in hun eigen land niet kwijt konden in het Westen laten verschijnen. Bovendien maakte de grote inhaaloperatie het voor nieuwe, jonge schrijvers nauwelijks mogelijk om tot het publiek door te dringen. Men publiceerde liever de beroemde namen uit het verleden en de emigratie, en de lezers werden in korte tijd bedolven onder zo'n massa hoogwaardige literatuur dat men wel van zeer goede huize moest komen om deze te overtreffen en de aandacht van het publiek te trekken.

De jonge schrijvers hadden ook nog te kampen met een psychologisch probleem. Het opheffen van de censuur onthief hen van de verplichting zo te schrijven dat ze, terwijl ze de censuur omzeilden en te slim af waren, tegelijkertijd essentiële zaken betreffende de Russische samenleving aan de orde stelden. Deze laatste taak werd overgenomen door de Russische journalistieke pers, die eindelijk normaal verslag kon doen van de gebeurtenissen en problemen in de Russische maatschappij. Wat werd nu de rol van de schrijver? Dezelfde als die in het Westen: de schrijver was niet meer het geweten van het volk, maar in de eerste plaats de schepper van literatuur als een vorm van kunst. Deze nieuwe rol bracht veel auteurs tot een min of meer experimentele manier van schrijven. Directe verstaanbaarheid en duidelijkheid was minder relevant. Nabokov werd het grote voorbeeld en de traditionele, realistische manier van schrijven werd afgezworen.

Onder de recent vertaalde literatuur bevinden zich nog wel enkele traditionele romans van oudere schrijvers, zoals het bekende Kinderen van de Arbat en het vervolg daarop van Anatoli Rybakov, maar de ‘nieuwe’ auteurs domineren. Flink wat aandacht trok Viktor Jerofejev met zijn roman Een schoonheid uit Moskou, die bestaat uit één lange monoloog door de vrouwelijke hoofdpersoon. Een monoloog, maar dan van een oplichter die een fantastisch en satirisch verhaal vertelt, vinden we ook in de roman Kangoeroe van de geëmigreerde schrijver Joez Alesjkovski. De verhalen van Ljoedmila Petroesjevskaja zijn voornamelijk monologen van vrouwen aan de onderkant van de samenleving, terwijl ook het satirische en komische werk van Jevgeni Popov sterk gericht is op de gesproken taal. Opvallend is de grote plaats die vrouwelijke auteurs innemen in de recent vertaalde literatuur: Tatjana Tol-

[p. 676]

staja met haar verhalen die stilistische hoogstandjes zijn en de zeer talentvolle Valeria Narbikova en Larisa Vanejeva, wier werk echter niet altijd gemakkelijk toegankelijk is.

De Russische literatuur, ook de meest recente ontwikkelingen daarin, wordt, ik kan niet anders zeggen, goed gerepresenteerd in het Nederlands taalgebied. Natuurlijk zijn er ook in de twintigste-eeuwse literatuur leemtes die het verdienen opgevuld te worden, zoals het toneelwerk van Boelgakov, het proza van de aan Tsjechov evenwaardige Boenin, de romans van Boris Pilnjak en Vsevolod Ivanov. Maar ook de Russische klassieken van deze eeuw krijgen, als alle plannen doorgaan, hun monument. Van Oorschot heeft besloten de ‘Russische Bibliotheek’ uit te bouwen naar de twintigste eeuw. Er wordt reeds gewerkt aan een uitgave van het complete werk van Ivan Boenin, andere schrijvers zullen volgen.

Van één werk dat me zeer ter harte gaat vraag ik me af of het ooit vertaald zal worden, namelijk Het rode rad van Aleksander Solzjenitsyn. Sinds Solzjenitsyns eerste boek, Een dag van Ivan Denisovitsj, uitkwam (in 1962) en hij enkele jaren daarna Ruslands bekendste dissident werd, zijn al zijn verhalen en romans, die veel succes hadden, vertaald. Na zijn gedwongen emigratie naar Amerika raakte Solzjenitsyn geleidelijk op de achtergrond. Hij zat in Amerika echter niet stil, maar schreef daar zijn magnum opus over de Eerste Wereldoorlog en revolutie, waarvan de grote historische roman Augustus veertien, die hij nog in Rusland geschreven had, slechts een fragmentarisch eerste deel vormde. Het rode rad is inmiddels uitgegroeid tot een volumineus werk in vier delen die met elkaar ongeveer zesduizend bladzijden beslaan. Ik kan me voorstellen dat een uitgever zich wel tien keer bedenkt voordat hij een dergelijk omvangrijk project op zich neemt. Maar wellicht kan men, gesteund met een flinke subsidie, de handen ineenslaan. Het rode rad behoort tot de fenomenale literaire documenten van deze eeuw.