De Gids. Jaargang 155

Poëtisch leven
Remco Ekkers
De hertog in de spiegel

Nadat Charles Ducal met zijn eerste bundel Het huwelijk zijn hertogelijk pseudoniem had bekend gemaakt, koos hij voor de tweede de titel De hertog en ik. Een waargenomen en een waarnemend ik. Alter ego en ego. Als je in de spiegel kijkt, zie je niet jezelf, maar je spiegelbeeld: wie is dat? Is dat het beeld dat je van jezelf hebt of is dat het beeld dat van jou bestaat, buiten jou of binnen jou? Zegt de spiegel de waarheid over het ik of confronteert de spiegel je met het onbekende ik, het ik dat je niet kunt vatten?

Al in het openingsgedicht staat iemand bang voor de spiegel, ‘een schuldig kind dat de rede doorbreekt’. Hiermee is het romantische levensgevoel gegeven. We begrepen het uit de gespleten titel. Later in de bundel komen we de ‘belle dame sans merci’ tegen, de Medusa en het verlangen naar onschuld, geluk en schoonheid. Het schuldige kind staat in de eerste afdeling tegenover de almachtige vader, zoals de ik in de eerste bundel stond tegenover de machtige huwelijkspartner. De beelden zijn ontleend aan mythen en sprookjes. Ze doen vaak denken aan Grimm, maar ook aan Hendrik de Vries en Gerrit Achterberg. Het zijn de beelden die leven in ons onderbewuste. Daarom herkennen we ze. Ducal gebruikt ook de beelden van de bijbelse mythe die leven in ons bewustzijn. Onthullend is de titel van de cyclus uit de eerste afdeling: ‘De God op de berg’. De God van het Oude Testament is het voor-beeld van de vader die heerst op zijn hoeve. De vader is ook beschermer, maar de angst voor de buitenwereld blijft.

Onder de lakens werd alles vergroot.
De hoeve werd door moerassen omslopen,
tegen de poort lag de waakhond gedood,
een vreemde hand brak grendels en sloten.

Wij bleven wakker tot wij hem hoorden.
Hij kwam uit een donker van regen en mist
op hoefslagen die de verbeelding doorboorden.
Hij kwam in de kamer, zonder gezicht,

veegde een kruis op al die daar lagen.
Onder de lakens werd alles herleid.
In zijn hok lag de waakhond te slapen,
de poort bleef open, wagenwijd.

We zien de kinderen onder de lakens liggen, met hun angstige fantasieën. De vader is een geweldenaar die zijn bescherming met krachtige onverschilligheid daar laat zijn (‘veegde een kruis’). De vorm van het gedicht is typerend voor de bundel: drie kwatrijnen met assonerend eindrijm.

In de bescherming van de heerser is het kind veilig, ondanks de angst paradijselijk geborgen: daarbuiten, na de ontdekking van de seksualiteit, begint het echte gevaar. De heerser heeft zijn stempel op de kinderen gezet: ‘De man die ons had verwekt // hief de hand. Wij boden het hoofd. / Hij prentte zijn duim in de hersens.’ Hier verwordt nogmaals een teder religieus gebaar (kruisje voor het slapen gaan) tot een bijna agressieve handeling. Waren magische rituelen overigens ooit teder bedoeld?

[p. 665]

De spiegel geeft een beeld van het verleden. In het gedicht ‘Afstand’ wordt een hernieuwde confrontatie beschreven met een autoritaire schooljuf. Aan het slot schreeuwt de dromer zich wakker. ‘In het morgenlicht loopt de spiegel mij tegen.’ Zo'n personificatie, verbonden met de spiegel, zagen we eerder in de angstvisioenen van het kind: ‘Uit verre kamers nadert een doodstille gang. / De deur wacht op stappen. Schuilhoeken kijken. / Hij staat voor de spiegel, hij het bangst // omdat het beeld zich in hem laat betrappen.’ De angst van het volwassen geworden kind is erger, omdat er geen autoriteiten meer zijn die de angst wegjagen. Bovendien heeft de volwassene, zoals gezegd, nog te maken met de seksualiteit, in deze bundel belichaamd door de fatale vrouw, die van buiten, onkenbaar, een beroep doet op de ik. Die vrouw blijkt bij nader inzien een beeld in de dichter. Hij vraagt zich dan ook af: ‘Kan ik u spreken?’ Het lijkt onmogelijk contact met haar te maken: ‘Je bent een oud zeer, / een scherf in mijn handen, een lek in de taal.’ In de titelcyclus worden hertog en vrouw met elkaar verbonden in hallucinerende gedichten, waarin Vriesiaanse en bijbelse beelden naast elkaar voorkomen.

Twee mannen trokken een kar door het bos,
door de modder van lichtschuwe wegen,
in dienst van een vrouw die verdeelde
en heerste. Hun lust, hun last stond zij

naakt boven hen, de zweep in de hand,
trots, door geen man ooit bezeten
dan in het offer van een gespleten
bestaan. De ene man ik, de ander gezant

van de nacht die zijn angst door mij joeg.
Wij trokken samen, de hertog leidde,
hij kende het bos in al zijn geheimen.
De vrouw zag het onderscheid. Sloeg.

Het initiatief ligt bij de hertog. In ‘De hertog en ik 1’ dwingt hij de ik mee te gaan naar een geheimzinnig rendez-vous-huis, maar als de stem van de vrouw lokt, gaat de hertog naar binnen: ‘Ik bleef bij de paarden, knecht van de knecht.’ In 2 wordt deze laatste omschrijving duidelijk. Zij is de meesteres en het is dan ook geen vraag wie er geslagen wordt. Zij bestaat als meesteres alleen in en door de verbeelding. De verhouding tussen de ik van de gedichten en de hertog van de verbeelding is een zeer gecompliceerde. In het pseudoniem komen ze samen. Wie is Charles Ducal? We hoeven hier geen literatuurpsychologie te bedrijven; duidelijk is dat hier een strijd wordt gestreden tussen een ik en zijn verbeelding; een strijd die de dichter soms te ver gaat. De laatste cyclus, ‘Het gat in de spiegel’ opent met ‘Honger’:

Niet langer bij wijze van spreken,
maar in de precisie van huid en haar,
een schoonheid met leeftijd en wereld:
ik wil een antwoord, geen vraag.

Ik wil een kamer zonder verbeelding,
een vrouw die is wat ik lees.
Honger die het verlangen kan breken,
wrevel wordt, vlees op vlees.

Ik wil je schaamte, je kleine gebreken,
je schoonheid in menselijke taal.
Maar ik vrees dat te veel is geschreven,
dat de werkelijkheid niet meer bestaat.

Toch is de taal voor de dichter het enige middel om zijn verbeelding onder controle te krijgen. Als een Perseus moet hij het vrouwelijk monster in hem bevechten met zijn blinkend schild, de spiegel waarin hij oog in oog durft te staan met zijn Medusa. Het gedicht met die titel eindigt zo: ‘Zijn angst zocht een wapen, een schild, / een spiegel tot mythe bevroren.’

Ook de persoon achter het pseudoniem zoekt een mogelijkheid met de gedichten te leven. Hij relativeert in de Epiloog ‘Uit het oog’ zijn positie. Als een Narcissus buigt hij zich over het water, valt, zinkt, maar aan de overkant kruipt hij droog uit het water! Eenzelfde soort ironie kwamen we al tegen in het gedicht

[p. 666]

‘Literatuur’ en ook als de dichter de Muze stem geeft. Zij striemt hem, maar haar laatste regel luidt: ‘Hij speelt ons voortreffelijk. Net echt.’ Het zijn allemaal slechts spiegelbeelden, al is de hecht gecomponeerde bundel geschreven vanuit een reële obsessie.

Literatuur

Charles Ducal, De hertog en ik, De Arbeiderspers, Amsterdam 1990.