De Gids. Jaargang 155

[p. 660]

Kroniek & kritiek

Politiek leven
Peter van Ham
Joseph de Maistre en het alledaags fascisme

Tot voor kort stond er een grote muur in Berlijn, die in het Westen gewoon ‘de muur’ heette, maar door de Oostduitse machthebbers in de regel de ‘anti-faschistische Schützwalle’ werd genoemd. Deze betonnen afscheiding van enkele meters hoog diende officieel om het fascistische gevaar uit het Westen in te dammen en de communistische verworvenheden vrij te houden van vreemde smetten. Nu maken groepen skinheads de Oostduitse steden onveilig met molotovcocktails waarbij met name de zwarte arbeiders uit de voormalige socialistische broederstaten het moeten ontgelden. Al snel werd deze jongeren het label ‘neo-nazi's’ of ‘fascisten’ opgeplakt; dweepten ze immers niet met Hitler? Waren ze immers niet uiterst racistisch? Grepen ze niet terug op een ideologie waarin geweld en de idee van Blut und Boden een cruciale rol speelden? Kortom, met de val van de Berlijnse muur leek ook de ‘anti-faschistische Schützwalle’ verdwenen.

Toch is het riskant om alles wat reactionair en uiterst-rechts is op één grote, fascistische hoop te gooien. Uit retorisch oogpunt is het natuurlijk wel verleidelijk om ongewenste gedachten en ongewenst gedrag met de duivel te associëren. Ook conservatieven hebben daar een handje van; alles wat de bestaande orde dreigt te verstoren, kan met groot gemak worden afgedaan als ‘socialistische nieuwlichterij’. Dit demoniserend simplisme heeft twee negatieve kanten: het is zowel geruststellend als alarmerend. Door groepen brandstichtende en racistische leuzen schreeuwende jongeren te associëren met het fascisme lijkt het conceptuele probleem opgelost: ‘We hebben hier te maken met neo-nazi's, het zijn randfiguren met verkeerde vrienden en nog verkeerdere ideeën.’ Door deze ‘rechtse rebellen’ als fascisten af te schilderen is het echter ook onmogelijk geworden om de klachten, ideeën en plannen van deze groep nog serieus te nemen; met fascisten praat je immers niet. Deze sociale etiketplakkerij getuigt behalve van een goedkope zucht naar sensatie tevens van intellectuele luiheid. Evenals voor extremisten ter linkerzijde is het voor deze racistische raddraaiers veelal meer een gewelddadige flirt met het totalitarisme, een uiting van maatschappelijk ongenoegen of een meelijwekkende schreeuw om aandacht. Maar weinigen zijn werkelijk geïnteresseerd in het fascistische gedachtengoed; de meesten weten waarschijnlijk niet eens hoe je het woord schrijft. Bovendien is het verkeerd om alle uitingen van vreemdelingenhaat zonder meer fascistisch te noemen. Daarmee wordt de fascistische ideologie verbasterd tot een één-dimensionale doctrine.

Deze neiging om racistische uitlatingen direct met fascisme te verbinden is op zichzelf natuurlijk niet zo vreemd. De wonden zijn nog vers. Wie een paar honderd Duitse of Slowaakse jongeren ziet - de rechterarm in Hitlergroet gestrekt - wordt zich bewust van de opgekropte haat en de zucht naar primitief geweld. Het zijn echter niet alleen de Maartje

[p. 661]

van Weegens en de Hanneke Groentemannen die vol weerzin en angst een direct verband leggen tussen de fascistische ideologie en uitingen van alledaags racisme. Maar al te vaak worden irrationele, gewelddadige, anti-democratische en racistische denkbeelden linea recta gekoppeld aan ‘het fascisme’. Daarbij wordt geen poging gedaan om eens goed na te gaan wat men nu eigenlijk onder dat fascisme zou moeten verstaan. Uit dit gebrek aan conceptuele klaarheid is het fascisme verworden tot een zwart gat dat alle menselijke kwaadaardigheid lijkt op te slorpen. Racisme, een hang naar geweld en zelfdestructie en meer van dit soort onromantische menselijke neigingen, worden onder het fascistische vloerkleed geveegd in de veronderstelling er dan vanaf te zijn.

Dat het ook anders kan toonde de éminence grise van de Britse denkers, Isaiah Berlin, die het probleem serieuzer heeft aangepakt, zij het op een ander, meer filosofisch niveau. Berlin publiceerde niet lang geleden het essay ‘Joseph de Maistre and the Origins of Fascism’ - eerst in The New York Review of Books (1990), later in The Crooked Timber of Humanity. Chapters in the History of Ideas (Knopf, New York 1991). Hierin verdedigt hij de stelling dat Joseph de Maistre (1753-1821) een fascist avant la lettre is geweest; een denker die in zijn gehele houding, geestelijke wereld en politieke denkraam een voorloper was van wat wij nu ‘het fascisme’ zouden noemen. Het was niet de eerste keer dat Berlin deze bewering uitsprak maar ditmaal zette hij zijn aantijgingen aanzienlijk zwaarder aan. In tegenstelling tot de meeste hedendaagse reacties op alledaags ‘fascisme’, toont Berlin zich wèl geïnteresseerd in de Maistre's gedachtengoed, juist omdat diens conservatieve, gewelddadige ideeën krachtig tegen de stroom van het Verlichtingsdenken in zwemmen. Berlin neemt deze ‘rechtse rebel’ uitermate serieus, niet omdat hij met De Maistre's denkbeelden sympathiseert, maar omdat hij ervan uitgaat dat diens kritiek op het liberalisme de zwakke punten ervan zou kunnen blootleggen.

Het werk van de Fransman De Maistre (veelal simpelweg ‘Maistre’ genoemd) is zonder twijfel intrigerend. Als reactionair roomskatholiek denker is hij een buitenbeentje in het gezelschap van verlichte denkers als Voltaire, Rousseau en J.S. Mill. Toch hoort hij ook niet helemaal thuis in het snode gezelschap van Machiavelli, Hobbes en Nietzsche. Dit heeft zowel te maken met zijn ideeën an sich, als met de wijze en de intensiteit waarmee hij zijn denkbeelden naar voren heeft gebracht. Een tijdgenoot van Maistre merkte eens op dat het leek alsof zijn werk op het schavot was geschreven, zo geobsedeerd lijkt hij met de dood, met geweld, straf, blinde gehoorzaamheid aan ieder gezag, en natuurlijk de stromen, de grote stromen bloed. Maar Maistre zou waarschijnlijk toch zijn vergeten wanneer hij zijn boodschap niet in een fascinerende en ietwat sofistische stijl had verpakt.

In zijn zeer lezenswaardige essay beweert Isaiah Berlin dat Maistre de grondlegger is geweest van het fascisme. Hij schrijft letterlijk: ‘He was the first theorist in the great and powerful tradition (...) of Fascists.’ Natuurlijk is het niet voldoende om Maistre slechts op grond van diens conservatieve, reactionaire, dogmatische denkbeelden tot een prematuur fascist te rekenen. Maistre was een fanatiek tegenstander van de individuele vrijheid, met name omdat het een aantasting zou betekenen van het absolute, door God verordonneerde gezag. Volgens Maistre was ieder mens slecht en corrupt; gezag, gehoorzaamheid, onderwerping en slavernij waren daarom volstrekt noodzakelijk om de samenleving enigszins leefbaar te houden. Hij verheerlijkte de absolute waarde van het rooms-katholieke geloof en van de irrationele wijsheid van volkstradities. Daaraan mocht niet worden getornd. Instincten en vooroordelen waren voor Maistre ontiegelijk veel meer waard dan rationele argumenten, omdat alles wat de mens kon bedenken en maken per definitie tijdelijk en nutteloos moest zijn. Alleen wat door de eeuwen heen is gegroeid was van waarde. Hij beweerde dat alleen het irrationele en onverklaarbare blijvend van aard kon zijn, aangezien alleen dat zich kon onttrekken aan de kritische rede.

[p. 662]

Als voorbeeld noemde hij het huwelijk en de monarchie, twee instituties die niet stroken met veelgeprezen principes als gelijkheid en vrijheid. Maar er was meer dan deze ultraconservatieve ideeën, er was iets extra's in het werk van Maistre. Iets dat hem volgens Berlin tot de godfather van het fascisme maakt.

Berlin zoekt dat extra's in eerste instantie niet zozeer in de concrete argumenten van Maistre, maar in een absurde mengeling van irrationaliteit, een obsessie met geweld, een rotsvast geloof in autoriteit en een haast Darwiniaanse nadruk op de kracht van tradities. Maistre's ‘attitude of mind’, zoals Berlin het noemt, ‘had to wait a century before they came (as come they all too fatally did) into their own’. Bovendien ziet Berlin in Maistre een soort profeet, een denker die met zijn ideeën en levenshouding niet alleen reactionair was, maar, paradoxaal genoeg, ook nog eens hypermodern. Maistre's werk zou een bloedstollende visie op de toekomst presenteren, een perspectief op het fascisme dat wij in onze eeuw hebben leren kennen. Iedereen die Maistre's werk leest zal zeker aanvoelen waar Berlin op doelt. In zijn essay citeert Berlin ook uitvoerig de beruchte passage uit de Soirées de Saint-Pétersbourg, waarin Maistre de loftrompet steekt over de beul. Deze man, die elke week hoofden moet afhakken, criminelen moet vierendelen, is dat een mens? zo vraagt Maistre zich af. Zijn antwoord is een onverkort ja: ‘All grandeur, all power, all subordination rests on the executioner: he is the horror and the bond of human association. Remove this incomprehensible agent from the world, and at the very moment order gives way to chaos, thrones topple, and society disappears’ (The Works of Joseph de Maistre, Schocken Books, New York 1971). In zijn Considérations sur la France etaleert Maistre het duidelijkst zijn uiterst bloeddoorlopen visie op de noodzakelijke loop de geschiedenis. Oorlog en geweld zijn volgens hem natuurlijke fenomenen die, in tegenstelling tot de algemeen aanvaarde mening, helemaal niet zo slecht zijn voor de mensheid: ‘What is sufficiently clear is that humanity can be considered as a tree that an invisible hand is continually pruning, often to its benefit.’ Oorlogen zijn daarom zuiverend; ‘In other words, it could be said that blood is the manure of that plant we call genius.’ Het is daarom niet verwonderlijk dat Maistre vaak spreekt over de onvermijdelijkheid en schoonheid van de oorlog. (Om slechts een voorbeeld te noemen: ‘The massacre of Carmes is comparable in its beauty to anything of this sort that ecclesiastical history can offer.’)

Het is al met al niet moeilijk om nog een hele rits met citaten uit Maistre's werk te plukken die zonder problemen naadloos op elkaar aansluitend de fascistische puzzel lijken te voltooien: ‘Every nation, like every individual, has a mission which it must fulfill’; ‘Every man has certain duties to perform, and the extent of these duties depends on his position in society and the extent of his means’; ‘There is no punishment which does not purify’ en ‘Never do [the masses] get what they want; they always accept, they never choose’. Maistre's verheerlijking van de heerser doet overigens ook enigszins fascistoïde aan: ‘Just as in nature the seeds of an infinite number of plants are destined to perish unless the wind or the hand of man puts them where they can germinate, so also there are in nations certain qualities and powers which are ineffective until they get a stimulus from circumstances either alone or used by a skilful hand. The founder of a nation is precisely this skilful hand. Gifted with extraordinary penetration or, what is more probable, with an infalible instinct (...) he divines those hidden powers and qualities which shape a nation's character (...) He is never to be seen writing or debating; his mode of acting derives from inspiration; and if sometimes he takes up a pen, it is not to argue but to command.’

Toch is het de vraag of dit alles wel genoeg is om Joseph de Maistre tot de filosofische founding father van het fascistisch gedachtengoed te maken? In zijn essay maakt Berlin niet duidelijk op welke wijze Maistre latere fascistische denkers zou hebben beïnvloed. Nergens kan hij laten zien op welke manier, en via wel-

[p. 663]

ke wegen, Maistre's ideeën een inspiratiebron zijn geweest voor de fascisten van onze eeuw. Toch verkondigde Berlin onlangs in een vraaggesprek met de Iraanse filosoof Ramin Jahanbegloo: ‘One should never blame people for what their views may one day be thought to lead. To blame Hegel for Nazism is ridiculous yet people do so. Maistre, yes; he is closer to the Action française than Hegel was to Nazism’ (Conversations with Isaiah Berlin, Peter Halban, London 1992, p. 71). Maar wanneer een filosoof de grondlegger is van een theoretische stroming, dan moet het toch mogelijk zijn om diens belangrijkste inzichten te traceren. Is dat niet het geval, dan zou men hoogstens kunnen zeggen dat Maistre een miskende, obscure profeet is geweest. Het nazisme en het Italiaanse facisme zijn - evenals het alledaags fascisme - uitermate eclectisch van karakter, waardoor ze moeilijk te plaatsen zijn binnen een vastomlijnde filosofische traditie. Verder legt Berlin teveel nadruk op de moderniteit van Maistre. Alles wijst erop dat Maistre hardnekkig vasthield aan het middeleleeuwse denkraam, waarin bijgeloof, rites en traditie een belangrijkere rol speelden dan in het door de Franse Revolutie van obscurantisme gezuiverde Europa van de negentiende eeuw. In die zin is het waarschijnlijker dat Maistre eerder een van de laatste filosofische uitlopers was van het middeleeuwse obscurantisme dan een voorloper van het ‘moderne’ fascisme.

Zoals gezegd maakt Maistre's fascisme hem voor Berlin niet minder interessant; het omgekeerde is eerder waar. Berlin vindt het ook niet moeilijk om toe te geven dat Maistre's werk wel de nodige waardevolle elementen bevat. Hij schrijft bijvoorbeeld dat ‘his genius consists, in the depth and accuracy of his insight into the darker, less regarded, but decisive factors in social and political behavior’, en hij ontkent niet dat ‘Maistre's political psychology (...) proved (...) at times a better guide to human conduct than the faith of believers in reason’. Daarmee nuanceert hij zijn eerdere beweringen tot op het punt waarop Maistre weer gewoon een reactionaire filosoof wordt die het waard is om gelezen te worden; een filosoof die hunkerde naar orde, die bijna masochistisch kon snakken naar leiding, straf, actie en bloed. Wellicht zijn deze elementen inderdaad genoeg om een fascistisch wereldbeeld te creëren, maar dan wel een soort fascisme dat niet noodzakelijkerwijs gelijk is aan de vorm die deze eeuw eraan heeft gegeven. Een obsessie met bloed, macht, gehoorzaamheid en goddelijke wispelturigheid kan immers net zo goed geassocieerd worden met de uitermate wrede Azteekse cultuur. Een direct verband tussen Azteken en nazi's bestaat er echter niet.

Nog een ander punt dat zeker zo belangrijk is. In hetzelfde vraaggesprek met Jahanbegloo stelt Isaiah Berlin dat Maistre's werk van groot belang is, omdat het de tekortkomingen van het rationele Verlichtingsdenken blootlegt. Berlin verafschuwt Maistre's ideeën, maar hij neemt ze serieus omdat Maistre op belangrijke punten zeker gelijk had. ‘You know’, zegt Berlin, ‘it can be tedious to assert again and again that John Stuart Mill was right against Hobbes, or that Sakharov is a nobler thinker than Lenin, or that much that Herzen said is often more true than what was said by Karl Marx (...) I take more interest in the critics than I take in the champions of all I believe in.’ Kritiek, uit welke politieke windrichting dan ook, moet tot op zekere hoogte serieus worden genomen. Maistre's kritiek op de Verlichting leidt ons regelrecht naar de scheuren en kieren in het rationele bouwwerk van de democratische politiek, of we dit nu leuk vinden of niet.

Natuurlijk vertoont Joseph de Maistre's gedachtengoed maar weinig overeenkomsten met die van een willekeurige Slowaakse skinhead. Beiden streven zowel naar orde als geweld, maar ieder op een andere manier en om verschillende redenen. Beiden als fascist betitelen maakt van het fascisme een verzamelbak van ideeën en ideologieën die niet stroken met wat op een zeker moment politiek correct is. Francis Fukuyama mag dan wel speculeren over het einde van de geschiedenis en Bart Tromp mag in diens voetspoor peinzen over het einde van de politiek, maar het democra-

[p. 664]

tisch liberalisme zal nooit kunnen rekenen op unanieme steun, omdat er altijd individuen zullen blijven die democratie en tolerantie, consumptie-denken en vrijheid graag zullen inruilen voor oorlog en ontbering. Fukuyama gaat daar overigens in zijn boek The End of History and the Last Man (Hamish Hamilton, London 1992) uitgebreid op in. Met name nu het communisme als alternatief voor het liberalisme en kapitalisme lijkt te hebben afgedaan, krijgt het fascisme weer de rol opgedrongen van grootste en acuutste bedreiging voor de westerse beschaving. Het grootste gevaar blijft echter dat we al de kritiek van ‘rechtse rebellen’ blijven afdoen als fascistisch, en daarom onbespreekbaar.