De Gids. Jaargang 155

[p. 446]

Ben van der Velden
Het gelukzalige millennium van de droge voeten

Het Nederlandse rivierenlandschap wordt vernietigd. In de loop van eeuwen is die combinatie ontstaan van rivieren, dijkjes, uiterwaarden, wilgen, waterplassen, vogels en koeien, bekroond door een altijd veranderende wolkenlucht. Het landschap is altijd aan de eisen van nieuwe tijden aangepast. Dijken werden sterker, er kwamen autowegen en koeien gingen achter schrikdraad.

Nu ruimen bulldozers dat landschap op, omdat rijkswaterstaat denkt te weten hoe we de komende 1250 jaar van overstromingen gevrijwaard kunnen worden. Grote, hoge, brede dijken, als militaire verdedigingswerken bekleed met betonnen glooiingen, ontdaan van iedere begroeiing, worden recht langs de rivieren aangelegd. Uiterwaarden worden platgewalste grasvelden en iedere woning die te dicht bij de nieuwe waterkeringen staat wordt gesloopt. Omdat rijkswaterstaat berekend heeft dat het zo goed is.

Ingenieurs van rijkswaterstaat, een dienst die bijna 200 jaar bestaat, behoorden vroeger tot de plaatselijke notabelen. Net als de militaire commandant, de commissaris van politie en de brandweercommandant waakten ze als vertegenwoordigers van het hogere gezag over de veiligheid van de bevolking. Hun maatschappelijke rol was ontstaan in een tijd dat waterlinies nog effectieve barrières tegen vijanden leken. Ze droegen dan ook net als militairen en politie een uniform. Ze beschouwden zichzelf als leden van een elitecorps dat vaststelde wat het beste voor het land was en polderjongens in de klei liet graven om de plannen uit te voeren.

De tijden zijn veranderd. Ingenieurs van rijkswaterstaat hebben hun uniformen uitgetrokken en hebben zich een rol aangemeten die tot dan onder notabelen was gereserveerd voor de dominee en de pastoor. Ze denken niet meer aan beveiliging in een woelige wereld waar op vrede oorlog volgt en op zonneschijn een herfststorm, maar aan eeuwige veiligheid.

Is rijkswaterstaat in staat om zich voor te stellen hoe het zou zijn als iemand in het jaar duizend voor Christus gedacht had dat hij een rivierdijk kon bouwen die tot vandaag iedere storm zou doorstaan? Rijkswaterstaat zal tegenwerpen: we eisen niet meer dat de rivierdijken slechts eens in de drieduizend jaar mogen doorbreken. Goed, nadat geprotesteerd was omdat dijken voor drie millenia een buitensporige ingreep leek in het in de loop der eeuwen gegroeide Nederlandse rivierenlandschap, kwam er een commissie.

Die commissie stond onder leiding van de burgemeester van Tilburg, Becht. Pas onlangs ontdekte ik wat die man met de veiligheid van het rivierenlandschap van doen had. Een ingenieur van rijkswaterstaat die in de jaren zeventig lid was van die commissie legde me uit dat hij een goede voorzitter was bij het onderhandelen over een veiligheidsnorm. Na loven en bieden - een commissie rekent niet - werd een andere termijn bedacht: 1250 jaar. Dat is niet minder absurd dan drieduizend jaar. Stel voor: in de tijd van Karel de Grote meende iemand dat hij een beveiliging tegen rivierwater kon bedenken die tot op de dag van heden stand zou houden. Het is echter nog gekker: bij Rotterdam heeft rijkswaterstaat de water-

[p. 447]

wering voor de komende tienduizend jaar berekend. Draai dat eens om: 10.000 jaar geleden zaten we nog in de ijstijd.

Ik gun ingenieurs van harte hun merkwaardige rekenspelletjes. Maar het is een schandaal om daar het prachtige landschap van de Nederlandse grote rivieren aan op te offeren. Rijkswaterstaat vindt dat mensen niet moeten verdrinken. Ik ben het daarmee eens. Rijkswaterstaat vindt dat een landschap aangepast moet kunnen worden aan de eisen van de tijd. Ik ben het ook daarmee geheel eens. Maar dat betekent dat rijkswaterstaat er nu geen bulldozer doorheen kan jagen om het landschap aan te passen aan wat hij veronderstelt dat de eisen van de komende 1250 jaar zijn.

De ingenieurs van rijkswaterstaat houden er

Willem den Ouden, rivierlandschap

geen rekening mee dat een volgende generatie ingenieurs hun inzichten wellicht belachelijk vindt. Zij geven hun opvolgers de komende 1250 jaar geen kans om het landschap aan te passen aan wat zij noodzakelijk vinden. Want na heden mag er geen landschap meer zijn.

Ingenieurs vernietigen het landschap omdat zij denken dat zij - onder de indruk van de watersnoodramp van 1953 - in staat zijn geweest de eisen van de eeuwigheid te leren.

Zij offeren ons landschap op voor hun geloof.

Nederland verliest zijn kenmerk, het rivierenlandschap, omdat ingenieurs van rijkswaterstaat niet in staat zijn in te zien dat hun ideeën geen eeuwigheidswaarde hebben.

‘Het zou een wonder zijn als we over een

[p. 448]

halve eeuw nog zeggen: dat Deltaplan is goed gemaakt. Je moet aanvaarden dat het mogelijk is dat men zegt dat we runderen zijn geweest, dat we niet goed snik waren,’ zei ir. Ferguson onlangs. Hij was tot 1976 hoofd van de Deltadienst van rijkswaterstaat. Deze zeer door zijn collega's geachte ingenieur, die vrijuit kon praten omdat hij geen ambtenaar meer is en wat afstand heeft gekregen van de corpsgeest, zei ook nog: ‘Waterbouwkunde is ingewikkeld en dit land zit ingewikkeld in elkaar. Als ik zie wat men vroeger deed zeg ik: vergeef het de mensen. Ik heb het idee dat men dat in de volgende eeuw ook over ons zal zeggen.’

Rijkswaterstaat laat discussie over zijn plannen bij voorkeur over aan politici, omdat zij uiteindelijk verantwoordelijk zijn voor wat de dienst van het ministerie van verkeer en waterstaat onderneemt. Rijkswaterstaat speelt echter een zeer politieke rol bij de besluitvorming over de dijken. Het gaat niet zomaar om een ambtelijke dienst die de wensen van politici uitvoert. Rijkswaterstaat is ‘een dominant geheel’ binnen het ministerie van verkeer en waterstaat, heeft minister Maij-Weggen gezegd. Ze zei ook: ‘Rijkswaterstaat is er vaak van overtuigd dat hij het beste met het land voor heeft en dat hij ervoor kan zorgen dat alles goed gebeurt. Je moet rijkswaterstaat weleens wat intomen en met de neus op de praktische feiten drukken.’ Sinds wanneer hebben uitvoerders overtuigingen over wat het beste voor het land is en moeten ze door een minister worden ingetoomd?

Toen begin jaren vijftig de Zeeuwse waterschappen hun dijken verwaarloosd hadden, durfde rijkswaterstaat die waterschappen met hun plaatselijke politieke banden niet aan te pakken. Rijkswaterstaat maakte gebruik van de watersnood van 1953 om dammen aan te leggen die onder rijksbeheer kwamen en bleef zwijgen over de verantwoordelijkheid van de waterschappen, die nu toch een tweederangsrol gekregen hadden. De toenmalige minister van verkeer en waterstaat verklaarde dat de waterschappen in verband met de overstromingsramp geen verwijt kon worden gemaakt, wat leidde tot grote ergernis onder ingenieurs van rijkswaterstaat.

Bij de huidige discussie over de toestand van de dijken langs de grote rivieren zwijgt rijkswaterstaat over de vijftigjarige verwaarlozing van die dijken door de verantwoordelijke beheerders. Rijkswaterstaat heeft van de politici toestemming gekregen om de dijken aan te pakken. Hij is vervolgens - die omgekeerde volgorde is merkwaardig genoeg gebruikelijk - gaan kijken hoe bereikt kon worden dat de komende twaalf eeuwen geen beheerder meer aan kritiek bloot kan staan. Rijkswaterstaat heeft nieuwe rivierdijken ontworpen. Hij heeft gelobbyed voor de aanvaarding van deze ontwerpen. De waterschappen is de worst voorgehouden dat het rijk tachtig procent van de kosten zal dragen. Rijkswaterstaat heeft zo in feite de financieel en technisch verantwoordelijke oude beheerders tot een tweede rang gedegradeerd. De Unie van waterschappen leeft nu in een voortdurende angst dat een bezuiniger zal toeslaan en een minder aantrekkelijke financiële regeling bedenkt voor de dijken die nog niet verhoogd zijn. De waterschappen hebben dan ook de grootste haast om de dijkverzwaringen uitgevoerd te krijgen.

Rijkswaterstaat is geen uitvoerder van beslissingen van politici. Rijkswaterstaat bedrijft politiek om de zeggenschap over het dijkenstelsel van ons land uit te breiden zonder dat daarbij waterschappen, en natuurlijk politici, zich op de tenen getrapt voelen.

Ik maakte de watersnood van 1953 mee in IJsselmonde. Ik zag het water over de dijk kolken, hoorde de radioberichten over de doden en werd als tienjarig kind geëvacueerd. Het fotoboek van de ramp met gebroken dijken, verdronkenen, boeren op het dak van hun huis en wanhopige dieren staat nog in mijn kast. Ik woonde vier jaar tussen de Zeeuwen, die bij iedere storm een herhaling van de watersnood vreesden. Ik woonde ook bijna zeven jaar in Italië, waar een voortdurende angst bestaat voor aardbevingen, die er ook veelvuldig voorkomen.

Kortom, het leven is vol gevaar.

[p. 449]

Dat betekent echter niet dat de Sint Pieter wordt afgebroken, omdat de paus riskeert bij een aardbeving de koepel op zijn hoofd te krijgen.

We zijn allemaal bang om te verdrinken. Die angst maakt ons gevoelig voor het aanbod van rijkswaterstaat om voor onze veiligheid te zorgen. Er blijft echter een probleem: geknuffeld worden is prettig, maar het moet niet op doodknuffelen uitdraaien.

Rijkswaterstaat heeft ingewikkelde computerberekeningen gemaakt om uit te vinden wat veilige dijkhoogten in het rivierengebied zouden zijn. De uitkomst van zo'n berekening is echter afhankelijk van de factoren die men heeft laten meetellen. De factor 1 plus 1 is twee en de factor 1 plus 2 is geen twee maar drie. Zo eenvoudig is dat.

Rijkswaterstaat is bij de berekening van de noodzakelijke hoogte van de rivierdijken niet uitgegaan van een veiligheid in bijvoorbeeld de komende tweehonderd jaar, maar de komende 1250 jaar. Dat scheelt nogal wat in de uitkomst van de berekening.

Met behulp van een computer kan veel berekend worden. Maar in de praktijk kunnen veel factoren een rol spelen die bij het maken van de berekeningen niet waren voorzien. Bovendien kunnen omstandigheden - dus factoren - in korte tijd ingrijpend veranderen. De bodem van de Waal bijvoorbeeld is omhoog gekomen als gevolg van het feit dat de stroomsnelheid van de rivier is verminderd. Dat is weer het gevolg van de deltawerken, waarbij met dammen en sluizen de natuurlijke uitlaat naar zee is gebarricadeerd. Lagere stroomsnelheid betekent dat door het water meegevoerde grond naar de bodem zakt, dat vervolgens de bodem stijgt en dat dus ook de waterstand in de rivier hoger wordt.

Van de oorspronkelijke computerberekening klopt na die veranderingen het een en ander niet meer. De trots van rijkswaterstaat op de nauwkeurigheid van berekeningen is terecht. Maar als de factoren die voor de berekeningen gebruikt zijn niet kloppen, heeft niemand iets aan die nauwkeurigheid. Dan is de uitkomst van die berekeningen ‘lariekoek’, zoals een waterstaatsingenieur zelf eens vaststelde.

Ik begrijp wel dat rijkswaterstaat een getal nodig heeft om van uit te gaan, net zoals een tovenaar zich op een abacadabra-formule moet baseren. Je kunt dijken niet tot in de hemel laten steken. Hoe hoog moeten de dijken worden? Politici willen er niet van beschuldigd worden dat mensen verdrinken, omdat zij de risico's van hoog water hebben onderschat. Rijkswaterstaat wil er niet van beschuldigd worden politici onvoldoende voor gevaren te hebben gewaarschuwd. Vandaar dat rijkswaterstaat berekeningen presenteert die gebaseerd zijn op een risico van één dijkdoorbraak in de 1250 jaar. Daaraan kan niemand zich een buil vallen. Behalve het landschap dan.

Waterstaatsingenieurs relativeren zelf de waarde van hun berekeningen. Een zei mij eens dat de dienst alleen in staat is ‘tot een zwakke benadering van wat in de werkelijkheid gebeurt’. Een ander zei: ‘Je pakt de status-quo, rekent het uit, wacht tien jaar, en dan zorgt de natuur meestal wel voor een tegenvaller.’ Let op: geen 1250, maar tien jaar. Een derde zei: ‘Je blijkt altijd factoren niet te hebben voorzien en je moet daarom formules altijd bijstellen.’

Het model - eerst alleen op schaal nagebootste werkelijkheid, later ook het computermodel - is voor rijkswaterstaat sinds de jaren dertig belangrijker dan de praktijkervaring met hoogwaterstanden uit het recente verleden. Tegen modellen is slechts bezwaar als ze gepresenteerd worden als onfeilbare wetenschappelijke instrumenten.

Marxistische economen hebben dat ontdekt. Ingenieurs van rijkswaterstaat weten dat al lang. Ze praten daar alleen niet graag over. Ze zijn bang dat dat het vertrouwen in hun projecten slechts ondermijnt. Waar ik ook ingenieurs van rijkswaterstaat zag optreden om de noodzaak van hun nieuwe hoge, brede, rechte betonnen dijken in het rivierenlandschap toe te lichten, altijd maakte het indruk op me. Een indruk van onverzettelijkheid.

[p. 450]

Sinds de eerste kritiek op de plannen met de rivierdijken, begin jaren zeventig toen krakers de eerste voor sloop bestemde huizen aan de dijken langs de Waal bezetten, is er in feite niets veranderd. Rijkswaterstaat heeft wel enkele argumenten van critici overgenomen. Het milieu bijvoorbeeld, een zaak die net zo heilig is als ooit het Nederlands verzet tegen kruisraketten was. Maar god zal rijkswaterstaat behoeden voor een milieu-effect rapportage bij de dijkenplannen. Voor dijkverzwaringen wordt zo'n rapportage te tijdverslindend gevonden door de milieubewuste ingenieurs.

Rijkswaterstaat heeft ook geleerd dat het uiterwaardenlandschap niet zonder meer opgeruimd kan worden. Hij komt critici zelfs tegemoet door de aanleg van nieuwe rivierlandschappen. Dat is twee vliegen in één klap. Eerst bezorgt rijkswaterstaat zichzelf en aannemers werk bij de vernietiging van het landschap en vervolgens schept hij extra werk door nieuwe landschappen aan te leggen.

De essentiële kwestie is echter onveranderd. Rijkswaterstaat wil dijken aanleggen voor de eeuwigheid. Aan die wens is alles, ook ons Nederlands rivierenlandschap, ondergeschikt gemaakt.

Ingenieurs van rijkswaterstaat zijn ongetwijfeld heel knap. Zij missen echter een eigenschap om tot de knapsten te kunnen behoren. Ze gunnen zich de tijd niet om uit eigen fouten lessen te trekken.

Ze graven een kuil, ontdekken dat wandelaars daarin vallen, graven vervolgens een nieuwe kuil, omdat ze aarde nodig hebben voor het dichten van de eerste kuil, enz. enz. Ze geven aan niemand hun fout toe, ook niet aan politici die door hun goedkeuring van het eerste project de eindverantwoordelijkheid van de eerste en daarna alle volgende kuilen dragen.

Ze komen telkens weer met correcties op hun eerdere berekeningen over noodzakelijke dijkhoogten en verdedigen ze iedere keer opnieuw als de enige wetenschappelijke conclusie die mogelijk is.

Ze zeggen nooit: De berekening van de dijkhoogten voor de komende 1250 jaar zullen we de komende 1250 jaar telkens weer over moeten doen, omdat we gedurende die 1250 jaar voortdurend onze computermodellen moeten aanpassen aan nieuw ontdekte factoren.

Ir. Ferguson hield er rekening mee dat vakgenoten hem over vijftig jaar als een rund zullen beschouwen. Is er te bedenken welk woord men over twaalfhonderdvijftig jaar zal gebruiken voor de ingenieurs die nu het rivierenlandschap vernietigen?

In de middeleeuwen waren er - met name hier in de Lage Landen - veel bewegingen van mensen die dachten dat door het brengen van barbaarse offers een duizendjarige staat van geluk bereikt kon worden. Het verlangen van rijkswaterstaat om na opoffering van het rivierenlandschap het gelukzalige millenium van de droge voeten te kunnen binnentreden, is een hedendaagse voortzetting van die oude waanzin.