De Gids. Jaargang 155

Piet Meeuse
De erfenis van een held

Toen ik op een koude zaterdagmiddag in de winter van '77 van Toledo naar het zuiden liftte, ontdekte ik in Alcàzar de San Juan het dorpje El Toboso op mijn kaart. Dat was voldoende om van mijn voorgenomen route af te wijken.

Het was de eerste - en meteen de laatste - literaire pelgrimage die ik ooit ondernam. Het boek waaraan de naam van het dorpje mij herinnerde had ik toen nog niet eens gelezen. Maar omdat het een legendarisch verhaal was, zo'n verhaal dat zich uit een boek weet los te zingen, wist ik toch dat dit het dorpje moest zijn waar de schone Dulcinea, de geliefde van Don Quichot, woonde. En alleen al het idee dat het echt bestond en dat ik er rond zou kunnen lopen was onweerstaanbaar. Op naar El Toboso!

Er was nauwelijks verkeer in die richting en het duurde lang voor ik een lift kreeg, maar eindelijk stond ik daar en ik zag het witte boerendorpje liggen, in diepe rust gedompeld. Geen levende ziel te bekennen. Langzaam wandelde ik via een zandweg het dorp in. Alleen een paar hofhonden sloegen aan. Niettemin vond ik Dulcinea sneller dan ik had durven dromen, en zodra ik haar zag wilde ik niets liever dan daar het weekend met haar doorbrengen: zo betoverend zag ze eruit. Maar ze was al even onbereikbaar als ze voor Don Quichot was geweest: achter het sierlijke Spaanse smeedwerk van het hek lag ze onder sluiers van klimop in diepe winterslaap: de hospedaje ‘Dulcinea’ - cerrado. Gesloten.

Het kostte mij een fikse wandeling door de wijnvelden om vanuit dit gat weer een weg te bereiken waarop ik als lifter enige kans maakte, en langzaam begon het tot me door te dringen hoe eigenaardig die drang was om in de werkelijkheid de sporen van de verbeelding terug te willen vinden. Ik voelde de slagschaduw van Don Quichot over me heen vallen en besloot dat het tijd werd om het boek eens te lezen.

En ik raakte, ondanks de wat langdradige intermezzi van pastorale geschiedenissen, erg verknocht aan de onverschrokken hidalgo en zijn oergeestige schildknaap. Het was lang geleden dat ik mij zo vermaakte met onversneden, ouderwetse helden, zoals je ze tegenwoordig maar zelden meer tegenkomt in boeken.

[p. 418]

En als dan in het laatste hoofdstuk de licht ontvlambare, onverslijtbare held plotseling het hoofd in de schoot legt en sterft, dan gaat er toch even een kinderlijke vlaag van teleurstelling door je heen: dit soort helden sterft toch niet...

Hoe is het mogelijk dat deze briljante fantast er zomaar opeens de brui aan geeft? Plotseling blijkt de held moe en ontpopt zich als een versleten oude man, een brave katholiek die op de meest huiselijke, onheldhaftige wijze sterft: thuis, in bed, omringd door zijn getrouwen. En alsof zo'n prozaïsch einde nog niet erg genoeg is, zweert hij op zijn sterfbed ook nog zijn hele heldendom af als dwaasheid... Hij sterft niet in het harnas, maar als een tot inkeer gekomen mens. Een stichtelijk einde, waar je als lezer nou niet bepaald op zit te wachten...

Een anticlimax? Daar had het wel iets van weg - in elk geval voelde ik mij sterk aangesproken door de woorden die Sancho Panza aan zijn sterfbed spreekt. Don Quichot vraagt hem om vergiffenis voor de dwaasheid waarin hij zijn schildknaap heeft meegesleept, maar Sancho Panza neemt je als lezer de woorden haast uit de mond wanneer hij antwoordt: ‘Ach, gaat ued. nu niet dood, mijn beste meneer, maar neemt u mijn raad aan, en leef nog vele jaren; want het allerdwaaste wat een mens in dit leven kan doen is te sterven zonder zin of reden, zonder dat iemand hem om het leven brengt, of dat andere handen hem smoren dan die van de zwaarmoedigheid. Kom aan, weest u niet lui, maar sta op van uw bed, en laten wij als herders verkleed het veld intrekken, zoals was afgesproken: misschien vinden we hier of daar achter de struiken mevrouw Dona Dulcinea onttoverd, en mijn liefje wat wil je nog meer? Als u sterft van verdriet omdat u verslagen is, geeft u mij de schuld dan maar, en zegt u gerust dat ze u verslagen hebben omdat ik Rossinant slecht had gesingeld; en bovendien heeft ued. toch vast wel in uw ridderboeken gelezen dat het iets doodgewoons is dat ridders elkander verslaan, en wie vandaag overwonnen is kan morgen overwinnaar zijn.’

Heeft ooit een schildknaap een ontroerender loyaliteitsverklaring afgelegd? Helaas - ondanks de bijval van Sansón Carrasco mogen de opwekkende woorden van Sancho niet meer baten: ‘“Heren,” sprak Don Quichot, “kalm aan wat: in de nesten van het vorig jaar zijn dit jaar geen vogels meer. Ik was krankzinnig, maar ik ben weer bij mijn verstand: ik was Don Quichot van de Mancha, maar gelijk ik zei, ik ben thans weer Alonso Quijano de Goede.”’ Waarna hij overgaat tot het dicteren van zijn testament.

Er is niks meer aan te doen - het is uit met de pret. Op zijn sterfbed wordt de onsterfelijke Dolende Ridder verloochend door een menselijke, al te menselijke burgerman, een brave parochiaan die bezorgd is om zijn zieleheil...

Een anticlimax? Of een wijs en waardig besluit van een dwaas leven? Cervantes had in elk geval zijn eigen redenen om het boek te besluiten met de dood van zijn held. Dat laat hij duidelijk doorschemeren nadat Alonso Quijano de laatste adem heeft uitgeblazen: de pastoor vraagt dan de notaris om een akte op te maken waarin zwart op wit vermeld wordt dat de man een natuurlijke dood is gestorven, en hij doet dat ‘teneinde ieder ander auteur dan Cide Hamete Benengeli de gelegenheid te benemen hem valselijk te doen herrijzen, en eindeloze histories over zijn heldendaden te schrijven’.

Achter deze passage gaat, zoals bekend, een merkwaardig stukje receptiegeschiedenis schuil: het eerste deel van El ingenioso Hidalgo Don Quixote de la Mancha was in 1605 verschenen en het boek was onmiddellijk een succes: binnen een half jaar was het aan zijn vijfde druk toe, en ook in het buitenland werd het populair. Tevergeefs keek men jarenlang uit naar een vervolg. En dat bleek vragen om moeilijkheden: toen Cervantes inmiddels toch begonnen was aan een tweede deel, bleek iemand hem voor te zijn geweest. Er was een tweede deel verschenen van de hand van iemand anders. Dat heeft hem natuurlijk gestoken, en zeker ook aangemoedigd om deel twee zo snel mogelijk te voltooien. En wat lag er meer voor de hand dan, om een herhaling van

[p. 419]

deze ongewenste uitbating van zijn creatie te voorkomen, zijn geesteskind te laten sterven?

Het is wel een erg fraaie ironie van het Lot dat dit nu juist Don Quichot moest overkomen: die onbestaanbare held, die zelf nooit leek te weten waar zijn ridderfantasie ophield en de werkelijkheid begon, en die in deel 1 al als gevangene in een kooi wordt ontvoerd, blijkt als verhaalfiguur zó levend dat hij als het ware gekidnapt kon worden door een andere auteur. Zó werkelijk dat zijn ware schepper zich genoodzaakt ziet hem zwart op wit te laten sterven om hem uit de handen van concurrenten te houden...

Die ‘falso Quijote’, geschreven door een zekere Alonso Fernández de Avellaneda, heeft zijn sporen trouwens ook op een andere manier nagelaten in dit tweede deel, en dat brengt mij op de andere reden waarom Cervantes zijn ridder van de Droevige Figuur op deze wijze aan zijn einde laat komen. Want dit einde, waarbij zijn held niet alleen sterft, maar bovendien zijn Dolend Ridderschap afzweert, beantwoordt ook aan een interne logica in het boek zelf.

En dan doel ik niet zozeer op Cervantes' opzet om de draak te steken met het genre van de ridderroman, want daarvoor was dit einde nauwelijks nodig. In die opzet was hij met deel 1 al ruimschoots geslaagd. Nee - het gaat veel verder dan dat.

Wanneer het illustere tweetal in deel ii op weg is naar Zaragoza ontmoeten ze in een herberg een heer die in het bezit is van dat apocriefe tweede deel. Zo creëert Cervantes zich binnen zijn verhaal een gelegenheid, bij monde van zijn helden commentaar te geven op dit apocriefe geschrift. En dat doen ze maar al te graag, want de ridder zowel als zijn schildknaap tonen zich in deel in deel ii zeer geïnteresseerd in hun imago. Al eerder hebben ze met grote belangstelling kennisgenomen van deel 1, en daarop hun commentaar geleverd. Nu grijpen ze ook gretig de kans om hun valse auteur aan de kaak te stellen, en als ze vernemen dat dit valse deel ii in Zaragoza speelt, straft Don Quichot zijn kidnapper op daadkrachtige wijze af door zijn reisdoel (inderdaad Zaragoza) op staande voet te veranderen: in plaats van Zaragoza zullen ze naar Barcelona gaan. Een unieke daad: het enige geval, bij mijn weten, waarin een verhaalfiguur erin slaagt, een auteur op deze wijze op zijn nummer te zetten...

Maar op die manier geeft Cervantes zijn boek in het tweede deel ook nog een extra dubbele bodem mee, die prachtig aansluit op de thematiek van het eerste deel: hij speelt nu het fictieve karakter van zijn held uit tegen de werkelijkheid waarin deel i en het valse deel ii al verschenen waren. Zo wordt de werkelijkheid van de lezers op verwarrende en vermakelijke wijze opgenomen in de fictieve werkelijkheid van zijn verhaal. Het is een truc waardoor zijn helden een bedrieglijk ‘reëel’ karakter krijgen.

En dat is, in dit geval, niet zomaar een willekeurig grapje van de schrijver: het is een radicale consequentie van zijn uitgangspunt. Want Don Quichot was, zoals men zich zal herinneren, in de eerste plaats een fanatieke romanlezer, die het onderscheid tussen fictie en werkelijkheid uit het oog verloor. En wanneer die lezer in deel i besluit om zijn leven zelf te veranderen in dat van een romanheld, en Dolend Ridder te worden, dan is het maar één stap verder om hem in deel ii met zijn eigen roman (: deel i) te confronteren. Op die manier wordt nog eens verwezen naar de rol die hem nog vertrouwder is dan de heldenrol: die van lezer. Want deze held is en blijft vooral een lezer. En om dit te onderstrepen was dit realistische, huiselijke einde dus noodzakelijk. Het is een einde waarin je je zelf, als lezer, betrapt kunt voelen op een onverzadigbare verhalenhonger: het virus van het Dolend Ridderschap blijkt uiterst besmettelijk.

Don Quichot sterft als een held die uit zijn rol stapt. Een gelouterde lezer die weet dat zijn heldendom maar een rol was. Met grote overtuigingskracht gespeeld weliswaar, maar toch: niet meer dan een rol. En zoals de Dolende Ridder zelf in hoofdstuk drie van deel ii constateert: ‘De knapste rol in een toneelstuk is die van de gek, want wie de indruk wil wekken dat hij dom en gek is, mag het zelf allerminst zijn.’

[p. 420]

Hoe doordacht en consequent Cervantes' roman in dit opzicht is, blijkt bijna in elke episode. Bijvoorbeeld die waarin de ridder en zijn schildknaap onderweg een toneelgezelschap tegenkomen: Don Quichot geeft dan zijn visie op toneelspelen, die erop neerkomt dat toneelspelen op het leven lijkt, zoals het leven op toneelspelen. Ieder speelt in een toneelstuk zijn bijzondere rol ‘maar als het stuk uit is en zij hun kledij hebben afgelegd, zijn alle spelers weer gelijk’. En hetzelfde geldt voor het leven waarin ‘sommigen voor keizer spelen, anderen voor paus, kortom voor al de verschillende personagiën die in een toneelstuk kunnen optreden; maar als het einde komt, dat wil zeggen als het leven eindigt, ontdoet de dood hen allen van de kledij die hen onderscheidde, en in het graf zijn allen gelijk’.

Geen speld tussen te krijgen - en deze opvatting wordt niet alleen door Don Quichot aangehangen, maar (vooral in deel ii) ook door zijn schepper Cervantes, die dat idee tot in duizelingwekkende complicaties uitwerkt: steeds meer personen die ze tegenkomen blijken deel i te hebben gelezen, en al deze lezers leveren maar al te graag hun bijdrage aan de voortzetting van Don Quichots dolle avonturen. Dat wil zeggen: ze gaan ze ensceneren. Zoals Don Quichot zelf in deel i zijn leesavonturen voortzette in de werkelijkheid, zo doen nu op hun beurt de lezers van zijn avonturen dat. En zo wordt de werkelijkheid, vanaf het moment dat ze arriveren aan het hof van de hertog, niet alleen voor Don Quichot, maar ook voor Sancho Panza (die het zo tóch nog tot het felbegeerde gouverneurschap brengt) veranderd in één groot toneelstuk. Totdat in de sterfscène ten slotte de consequentie wordt getrokken die de held zelf al geformuleerd had in zijn betoog over het leven als toneelspel.

Als hij het tweegevecht met de ‘ridder van de Blanke Maan’ - een overtuigende creatie van zijn dorpsgenoot Sansòn Carrasco - heeft verloren en dientengevolge moet terugkeren naar zijn dorp, is het doek voor de Dolende Ridder eigenlijk al gevallen. Maar Don Quichot heeft er op dat moment nog zoveel aardigheid in, dat hij op de terugweg al een nieuw rollenspel uitbroedt: ze zullen zich als herders gaan verkleden en de velden intrekken.

Helaas komt dat er niet meer van, zoals we gezien hebben. Als hij zijn heldenrol heeft afgelegd, moet de hartstochtelijke lezer Don Quichot de tol betalen voor zijn onsterfelijke daden: hij is versleten, en hij acht het niet verstandig dat anderen zijn voorbeeld navolgen. Daarom bepaalt hij in zijn testament ook dat zijn nicht alles wat zij erft zal verliezen indien ze willens en wetens trouwt met een man die ridderromans heeft gelezen. Dat lijkt geen overbodige voorzorgsmaatregel.

De held sterft als een tot bezinning gekomen lezer en een verklaard tegenstander van ridderromans. Een wijs besluit van een boek dat wil waarschuwen tegen boekenwijsheid. Maar de paradox is onontkoombaar: die waarschuwing zelf is zo meeslepend en hartveroverend geschreven dat je je wel moet afvragen of ze erg effectief is.

Als het waar is dat alle grote ideologische avonturen die Europa gekend heeft - van Augustinus en Luther tot en met het marxisme - steeds weer begonnen zijn doordat de vlam in de pan sloeg bij lezers, die vervolgens voortvarend aan de slag gingen, dan zijn we vermoedelijk nog niet klaar met Don Quichot...

Nadat Don Quichot in alle rust is overleden, spreekt Cervantes tot slot, bij monde van zijn verteller Cide Hamete Benengeli, zijn pen toe, die hij definitief aan ‘deze plank en dit ijzeren draadje’ hangt. Dat is misschien wel de eigenlijke sterfscène van de roman: zoals de lezer Alonso Quijano afscheid neemt van de ridder van de Droevige Figuur, zo neemt de schrijver afscheid van zijn pen. Maar dit laatste afscheid is in zekere zin het spiegelbeeld van het eerste: de verteller heeft geen reden zijn ganzeveer te verloochenen. In tegendeel: zijn afscheidswoorden zijn een dankbetuiging. En daarbij kan de lezer zich aansluiten, want dankzij deze pen valt hem een zeldzame erfenis toe: een boek over lezen zoals er geen tweede bestaat.