De Gids. Jaargang 155

Nelleke Noordervliet
Seks, dood en deugd. Het sterfbed in de achttiende eeuw

Sterfbedden zijn in de achttiende-eeuwse literatuur relatief ruim vertegenwoordigd. De beschrijving ervan vertoont trekken die ons nu ongeloofwaardig en larmoyant voorkomen, maar die toen kennelijk aansloten bij de praktijk. Men verstond nog de kunst van het afscheidnemen en gaf zich over aan rituelen van rouw, die we nu helaas als anachronismen hebben uitgebannen. In de literatuur wordt de dood ontdekt als vehikel voor een andere boodschap dan een puur eschatologische. Het sterven staat geheel in dienst van een visie op het leven: de beschaving is pathogeen, ziekte houdt verband met leefwijze, seksuele gewoonten en moraal, en dus wordt Eros ook op Thanatos betrokken onder auspiciën van de Deugd. De dood als straf voor ontucht, als uitweg uit een onmogelijke liefde, als beloning voor op eeuwige zaligheid gerichte deugd, als vlucht uit het taedium vitae, maar met die laatste mogelijkheid zijn we al in de romantiek.

In de achttiende eeuw hield men zich bezig met vraagstukken van goed en kwaad, want het was de eerste eeuw zonder God en dat was nog wennen. De dood, het sterven, was de laatste toetsing van morele voorschriften, een proef op de som. Wie stierven vooral? Heldinnen. En waaraan stierven zij? Aan belaagde deugdzaamheid. De dubbelzinnigheid die daarin schuilt (want behoort deugd niet juist te worden beloond?) is het geheim van een bepaald soort achttiende-eeuws sterfbed.

Manon Lescaut staat aan het begin van een ontwikkeling, die via Clarissa naar La Nouvelle Heloise voert en via Les Liaisons Dangereuses naar Justine ou les malheurs de la vertu. Manon, kinderlijk en ontwapenend, houdt van geld en van de liefde en van Des Grieux. Met de moraal neemt zij het niet zo nauw. Goed is wat goed is voor Manon, en daar zit geen greintje boosaardigheid bij. Het leven van de twee gelieven is niet zozeer immoreel als wel amoreel. Dat moeten ze natuurlijk bekopen. Vooral Manon. Waarom juist Manon? Omdat de vrouw, hoe onschuldig ook, altijd de inspirator van het kwaad is, de verleidster, het instrument van de duivel: de vrouw is eeuwig Eva.

Het meest afdoende middel om als straf aan Manon en Des Grieux het geluk op aarde te ontzeggen, is de dood van een van beiden. De twee gelieven vluchten aan het eind van het boek de prairie in. Tien kilometer loopt Manon, dan kan ze niet meer. Ze sterft na heel wat zuchten, eigenlijk vrij plotseling, want ze was niet ziek en een stevige wandeling hoeft een sterke jonge meid toch niet op de rand van uitputting te brengen. Toch stoorde een dergelijke ingreep niet, geloofwaardigheid was ondergeschikt aan sentiment. Des Grieux, overmand door verdriet, drukt twee dagen en twee nachten hete kussen op het koude lichaam van zijn geliefde. Het besef dat zijn dood hun lichamen tot prooi van roofdieren

[p. 412]

en aasgieren zal maken brengt hem tot bezinning. Met gebroken dolk en gebroken hart graaft hij een graf voor Manon. Voor hij haar daarin legt omhelst hij haar nog duizend maal, dan gaat hij uitgeput op het verse graf liggen, tot men hem vindt.

Manon Lescaut van Abbe Prevost verscheen in 1731. Prevost was zelf een losbol, zodat de moraal van het verhaal min of meer pro forma is. Prevost worstelt nog niet. Manon en Des Grieux zijn in wezen onschuldige kinderen, zich nauwelijks van hun zonden bewust. Maar daar komt spoedig verandering in.

In Richardsons Pamela wordt virtue nog rewarded blijkens de ondertitel. Maar zijn Clarissa kwijnt weg, omdat zij zich in een poging te ontkomen aan een door haar familie afgedwongen huwelijk laat ontvoeren door Lovelace, die allesbehalve eervolle bedoelingen met haar heeft. Zij kan geen kant meer op. Uit wroeging en wanhoop straft zij zichzelf met een bijna anorectisch sterven. Het is haar enige mogelijkheid verzet te plegen tegen het kwaad en het geweld haar aangedaan. Het kwaad is de liefdeloosheid, het cynisme, zowel van Lovelace, haar verleider, als van haar onbarmhartige familie. Het absoluut zuivere van Clarissa, wier ziel niet door het kwaad kan worden aangeraakt, eist een absoluut einde.

Dat de deugd wordt beloond is in dit geval alleen maar vol te houden door wie de dood van Clarissa als verlossing ziet. Een vertrouwde christelijke opvatting. Maar niet erg bevredigend voor het rechtsgevoel van de (hedendaagse) lezer. Lijfsbehoud gaat ons boven het blazoen. Dat zou het boek echter van zijn kern hebben beroofd. Clarissa's lot is binnen de meest verheven morele code onontkoombaar. Twijfel aan die wet zou de twijfelaar tot zondaar maken en dus strafbaar. Dat maakt de les te dwingender en Clarissa onmenselijker. Maar een heldin is nu eenmaal larger than life. Zij straft zichzelf buitensporig voor een in verhouding gering vergrijp, dat haar au fond niet te verwijten valt, en stelt met dat voorbeeldige schuldbesef de ware schuldigen aan de kaak. Dat is een onuitstaanbaar aanmatigende houding, althans in de ogen van twintigste-eeuwse cynici. Toen paste een zedenles naadloos in het vooruitgangsgeloof, dat zeker onder geletterden grote aanhang bezat.

De heldinnen worden na Clarissa, die een grote invloed had op de Europese literatuur, meer en meer het toonbeeld van deugd, Moll Flanders en Manon Lescaut waren vrolijke lichtmissen; in de tweede helft van de achttiende eeuw is dat niet meer toegestaan. De realistische trekjes verdwijnen ten gunste van ideologie. Deugd heeft alles te maken met de eer en de onschuld van vrouwen, en dus met seksualiteit als bron van kwaad. De libertijnse opvatting staat tegenover de christelijke. Bandeloosheid tegenover deugdzaamheid. Cynisme tegenover geloof. Anarchie tegenover de wet. Zo wordt het veroveren van een vrouw ook een metafoor voor politieke macht. De libertijn is de abjecte verkrachter van de gevestigde orde. En wanneer de gevestigde orde zich zwak betoont, wordt zij gestraft met de dood. De libertijn moet echter op zijn beurt ten onder gaan, omdat een oud gebruik wil dat het recht zegeviert.

De misstap waarvoor de heldinnen boeten, begaan zij te goeder trouw. Natuurlijk is het in een verhaal mogelijk zowel de deugd als de heldin te behouden, maar juist haar dood behelst een veel indringender les. Bovendien zijn tranen die met en om de heldin worden vergoten bewijzen van eigen zuiverheid; het is de extase van de heilige op de pijnbank, niet vrij van erotiek, zoals Sade duidelijk zal maken. Een gesublimeerde copulatie. Tranen luchten een opgekropt gemoed, ze lossen spanning op. Het lichaam wordt dooreengeschud, waarna een vermoeide verzadiging overblijft als na een orgasme. Tranen nodigen uit tot een arm om iemand heen, een kus. En niets gaat makkelijker over in strelen en liefde dan de gebaren van troost. Tranen worden zo een afrodisiac, een wettig glijmiddel. De dood drijft de mens in de armen van het leven.

Rousseau laat het sterfbed van Julie beschrijven door haar rechtschapen echtgenoot in een ellenlange brief aan Saint-Preux, Julies

[p. 413]

grote liefde. Het lijkt een subtiele vorm van wraak, de minnaar zo omstandig met ieder woord een dolk in het hart te drijven. Enerzijds worden in La Nouvelle Heloise zowel de vigerende burgerlijke moraal, die mesalliances en geslachtsverkeer buiten het huwelijk verbiedt, als de stadse praktijken van lichtzinnigheid veroordeeld, maar anderzijds wordt onthouding, zelfs in geval van hevige liefde, evenzeer bevolen, op grond van Rousseaus Nieuwe Orde. Julies dood - zij sterft een paar dagen nadat zij haar kind uit het water van het meer heeft gered - is het tragisch hoogtepunt van haar verscheurdheid tussen man en minnaar, wettige en onwettige liefde. Dat haar hartsvriendin haar sterfbed deelt, dat wil zeggen in plaats van op een matrasje in haar kamer te slapen bij haar in bed kruipt, is een merkwaardige erotisch getinte toegift, die ons nu enigszins ridicuul voorkomt, maar die toen reden gaf voor nog meer tranen om de vriendschap, zoals men huilt om de trouw van een hond.

Naarmate de eeuw vordert, verschijnen er zedenromans met een cynischer inhoud. De moraal is gecompliceerder, het sterfbed eveneens. Eros, Thanatos en Deugd krijgen stuk voor stuk een Januskop. Les Liaisons Dangereuses (1782) is daarvan het schitterendste voorbeeld. Choderlos de Laclos kiest niet voor niets als motto een zinsnede uit het voorwoord van La Nouvelle Heloise: ‘Ik heb de zeden van mijn tijd gezien en deze brieven gepubliceerd.’ Brief na brief is een omkering, een bespotting bijna van het door Rousseau geschetste ideaal. Het is de meest geraffineerde combinatie van genot en moraal, deugdzaamheid en immoraliteit, die de achttiende-eeuwse literatuur heeft opgeleverd. De boodschap is dubbelzinnig. Madame de Tourvel sterft, alweer na een langdurig wegkwijnen aan eigen vermeende zondigheid, maar niet op de manier van Clarissa uit verzet of wraak, nee, zij vraagt vergiffenis voor de ziel van Valmont, van wie ze ondanks alles houdt. Valmont, de cynicus, die zijn eigen hart niet kent, sterft in een duel, gekweld door wroeging. Madame de Merteuil, de tragische aanstichtster van het kwaad, krijgt de pokken en vlucht naar Holland, wat gelijk staat aan de dood. Ook hier is duidelijk wie slecht is en wie goed, maar er is plaats voor twijfel en mededogen, voor begrip. Het zijn geen sjablonen meer, geen dragers van een ideologie, maar mensen. Er kantelt iets in het moralistische wereldbeeld.

Sade staat aan het extreme einde van de lijn. De discussie over de toelaatbaarheid van zijn denkbeelden is nog niet verstomd, juist omdat de seks-dood-deugdcombinatie bij hem genadeloos tot in alle perverse uitersten wordt onderzocht. Justine is een onschuldig meisje, dat ondanks alle schanddaden haar aangedaan haar onschuld behoudt. Maar zij zinkt steeds dieper weg in de ellende, terwijl haar belagers steeds hoger stijgen. Ten slotte wordt zij getroffen door de bliksem. De drie versies van dat einde zijn steeds gruwelijker. De laatste van 1797 vermeldt dat ‘de bliksem, binnengegaan door de mond, door de vagina naar buiten was gekomen’. Een meer geseksualiseerde dood van een deugdzaam wezen is nauwelijks denkbaar, zeker niet als Sade vertelt hoe daarna de vier libertijnen die haar omringen God loven omdat die haar gat intact heeft gelaten, waarna de abbé ‘zijn lul tot aan de kloten in die levenloze massa stoot’.

In alle genoemde sterfscènes wordt de deugd, de zuiverheid, geïdentificeerd met zwakte, met verlies, met kwetsbaarheid. En de vrouw belichaamt zowel het goede, dat te gronde gaat, als het kwade, dat te gronde richt. Zij is uit de aard van haar wezen verleidster, maar zij is ook slachtoffer. Hoer en heilige. Zij is klaar voor The Romantic Agony.