De Gids. Jaargang 155

Jan Siebelink
Le père Goriot (1834) van H. de Balzac

Nog geen tel na Goriots dood schreeuwt mevrouw Vauquer, de pensionhoudster, onder aan de trap: ‘Kom heren, snel aan tafel, de soep staat koud te worden!’ Schaamtelozer kan op iemands dood niet gereageerd worden. Maar de oude Goriot heeft dan ook een extreem miserabel bestaan achter de rug. In het pension Vauquer bewoonde hij een armoedige zolderkamer en hij was zo arm, deze ooit zo rijke handelaar in vermicelli, dat mevrouw Vauquer tijdens zijn doodsstrijd weigerde zijn bezwete, bevuilde lakens te verschonen. ‘Lakens geven aan die kreperende vent, dat is weggegooid geld. Trouwens, ik heb toch al een extra schone nodig voor het doodskleed...’ Wat heeft die arme Goriot toch misdaan dat hij zo aan lager wal is geraakt en zo door zijn pensionhoudster wordt geminacht? Zijn grote ondeugd? De roman geeft zelf het antwoord: deze man, deze ‘Christus van het vaderschap’, hield te veel van zijn beide dochters. Het kon niet anders of dat moest hem opbreken.

We zijn als we de roman binnengaan in Parijs, in 1819, in het familiepension van mevrouw Vauquer, in de rue Neuve-Sainte-Geneviève (nu de rue Tournefort, 5e arr.). Heel minutieus beschrijft Balzac het interieur van dit trieste pension, want de schrijver gelooft hartstochtelijk in de invloed van het decor op zijn personages. Dat lelijke oude dressoir met de verweerde spiegel, de vaas met stoffige kunstbloemen, de muffe, ranzige geur die er hangt vormen de ambiance waarin zich het drama kan ontwikkelen. Na het decor stelt Balzac, volgens het bekende procédé van de realistische school, ons de acteurs voor. Daarbij respecteert hij de sociale hiërarchie, geeft van de bijfiguren slechts een korte schets, maar van de hoofdfiguren een gedetailleerd portret.

Een van hen is baasje Goriot. De lezer verneemt dat hij een oude man is van ongeveer negenenzestig jaar en eerder in het pension eerbiedig meneer Goriot genoemd werd. Dan horen we een groot aantal fysieke details, vooral het gezicht wordt precies beschreven, want als aanhanger van Lavater geloofde Balzac dat de vorm van het gezicht karakter en innerlijk van de mens weergaf. Zo krijgen we een exacte descriptie van Goriots binnenste ooghoeken (les larmiers) die altijd gezwollen zijn, omdat hij ze vaak uit moet wrijven. Ooit met eerbied behandeld, altijd gezwollen ooghoeken? Wat is er met deze figuur aan de hand?

Het is zeker geen gewoon portret dat Balzac van deze romanheld geeft. Er hangt van meet af aan een mysterie rond deze man. Hoewel Balzac slechts de buitenkant beschrijft, slaagt hij er toch in een beweging van buiten naar binnen en daarmee het geheime drama van Goriot te suggereren.

Goriot heeft twee dochters, Anastasie en Delphine. Om hen een goed huwelijk te bezorgen en een plaats in de uitgaande wereld heeft

[p. 405]

hij zijn fortuin, vergaard in de vermicelli, verbruikt. Ze zijn er hem niet dankbaar voor en herinneren zich alleen zijn bestaan als ze om geld verlegen zitten. Hoe diep gekwetst ook in zijn liefde, het zet hem er slechts toe aan zich nog meer te ontzeggen om aan hun nietigste grillen tegemoet te komen.

Vierhonderd pagina's vol incidenten en verwikkelingen later ligt Goriot op zijn sterfbed. Dat belet zijn beide dochters niet om respectievelijk naar een mondain bal en naar de schouwburg te gaan. Monsterlijke ondankbaarheid van die kinderen. Maar hij blijft van ze houden tot en met alle kwaad dat ze hem aandoen, vraagt de arme studenten Bianchon en Rastignac - ook pensionaires en aanwezig bij zijn agonie - bezorgd of zijn dochters zich wel vermaken. Midden in de nacht komt hij overeind en roept: ‘Ze dansen! Ze hebben hun mooie jurk aan. Delphine, mijn kleine Delphine! Nasie! Delphine, jij bent daar, hè? Ja toch? Ik wist wel dat je zou komen. Ze zullen komen, ik ken ze. Die lieve Delphine, als ik sterf, wat zal ze een verdriet hebben! Nasie ook. Ik wil niet dood, want ik wil ze geen verdriet doen. Doodgaan betekent dat ik ze niet meer zie. Daar waar ik heen ga, zal ik me stierlijk vervelen. Voor een vader is de hel verstoken-zijn van zijn kinderen. Vroeger... als ze 's morgens beneden kwamen... Dag pappa, zeiden ze. Ik nam ze op mijn schoot, ik kietelde ze, ze aaiden me zo lief...’

Die lieflijke, zo verscheurende woorden, in ijlkoorts uitgeschreeuwd, zijn nog niet verstorven of hij krijgt een aanval van razernij: ‘O, ik wil niet langer ziek zijn. Ze hebben me te hard nodig. Aan wat voor mannen zijn ze uitgeleverd? Genees mij, genees mij! Ik moet beter worden, want ze hebben geld nodig en ik weet waar geld te verdienen valt. Erewoord. Miljoenen...’

Maar op het moment dat hij zijn zinnen dreigt te verliezen gaan zijn ogen open en begrijpt hij in die flitsen luciditeit dat zijn dochters niet zullen komen, dat zij niets om hem geven, dat ze nooit iets om hem gegeven hebben.

‘Geen komt dus. Ik wist het, je moet doodgaan om te weten wat het is om kinderen te hebben. Je geeft hun het leven, ze geven jou de dood. (Een paar tranen rolden in elk van zijn ogen, op de rode rand, zonder ervanaf te vallen.) Je laat ze de wereld binnenkomen en ze jagen jou eruit. Nee, ze zullen niet komen! Ik weet dat al tien jaar. Ik zei het soms tegen mezelf, maar ik durfde het niet te geloven. Was ik maar rijk, had ik mijn fortuin maar behouden, als ik die niet aan hen had gegeven, zouden ze hier wel zijn, zouden ze mijn wangen met hun kussen overdekken! Zou ik in een duur huis wonen, mooie kamers hebben, bedienden, vuur; en ze zouden in tranen zijn, met hun echtgenoten, hun kinderen. Mijn dochters zijn het, mijn dochters! Anastasie, Delphine. Ik wil jullie zien. Ik wil ze zien. Laat ze halen door de politie, met geweld. Het recht staat aan mijn kant, alles staat aan mijn kant, de natuur, het Burgerlijk Wetboek. Ik protesteer. Het land zal kapot gaan als vaders met voeten worden getreden. Dat is duidelijk. De maatschappij, de hele wereld draait om het vaderschap, alles stort in als kinderen niet meer van hun vaders houden.’

Zonder overgang richt zijn woede zich dan op zijn twee schoonzoons: ‘Zij hebben mijn beide dochters gedood. Ja, ik had geen dochters meer sinds ze getrouwd zijn. Laat uw dochters nooit trouwen als u van ze houdt! Wraak! Het zijn mijn schoonzoons die mijn dochters beletten te komen... Maak ze af!... Maak ze af!... Het zijn mijn moordenaars. De dood of mijn dochters!... Nasie! Fifine! kom dan toch! Jullie pappa vertrekt...’

Rastignac (die een verhouding met een van zijn dochters heeft) stelt hem gerust en zegt hem dat ze heus nog wel zullen komen.

‘Bianchon is al onderweg om ze te halen.’

‘Ja, ik hoor ze al, ze komen hoor. O ja, ze komen. De wet wil toch dat men zijn stervende vader opzoekt, de wet staat aan mijn kant. Het kost ze bijna niets. Ik zal het wel betalen. O, ze zien, ze aanraken, alleen hun jurken, dat is toch niet te veel gevraagd? Als ik maar iets van hen voel! Laat mij jullie haar pakken... haar...’

[p. 406]

Zijn handen gaan over het dek om het haar van zijn dochters te zoeken, klauwt dan in het haar van de beide studenten die hem trachten te verleggen. Hij denkt dat het zijn beide dochters zijn en sterft met een diepe zucht.

Goriot, in het dagelijks leven een middelmatig man, is als stervende subliem. Ik ken in de literatuur geen held die op zijn sterfbed zo'n woeste energie tentoonspreidt, die van zijn agonie zo'n gepassioneerd avontuur maakt. De pathetiek van deze affreuze ontknoping ligt dan ook niet in een hevig lichamelijk lijden, waarvan ons geen detail wordt meegedeeld, maar in de morele tortuur. De laatste adem die hij uitblaast vat zijn hele leven samen: hij heeft zich opnieuw vergist.

Die doodsstrijd komt in een nog schrijnender licht te staan als we vervolgens lezen dat zijn beide dochters ook niet naar de begrafenis gaan en de beide studenten zijn begrafenis van hun laatste stuivers moeten betalen. Voor de ingang van de begraafplaats Père-Lachaise staan wel de beide koetsen van de schoonzoons. Ze reden ook mee, in de armzalige cortège, maar leeg. Rastignac pinkt een traan weg als de kist wordt neergelaten, maar direct na de plechtigheid beschouwt hij vanaf het hooggelegen kerkhof Parijs en spreekt de uitdagende woorden: Het is nu aan ons!

In de laatste regel van de roman lezen we dat Rastignac die avond nog bij Delphine gaat eten. Comédie humaine. De wereld is een ‘océan de boue’.