De Gids. Jaargang 155

Jan van Luxemburg
Een zwart requiem in de Tiber

Couperus' Romeinse ‘driedekker’ De Berg van Licht (1904-5) over de knaapkeizer Helegabalus-Antoninus is de roman van de totale verheerlijking van een jong mannelijk lichaam, en Antoninus' sterfscène ontleent zijn betekenis en gruwel aan het contrast met deze verheerlijking: aan de totale ontluistering van dat eens religieus aanbeden lichaam in een slavenlatrine en in de straten van Rome. De afsluiting van de sterfscène, in de rivier de Tiber, kan men lezen als een zwarte versie van het einde van The Mill on the Floss van George Eliot, niet zozeer een zwarte mis als wel een zwart requiem voor de dood van de oosterse decadentie, waar moeder en zoon op elkaar verliefd zijn en de keizer op een zwart slaafje geilt.

De Berg van Licht gaat terug op een ware geschiedenis - het keizerschap van Helegabalus van 218-221 - de keizer is in 218 zestien jaar oud - en diens priesterschap gedurende de twee jaren daarvoor in het Syrische Emessa. De roman treedt echter op veel punten buiten de oude en moderne bronnen. Het toch al wat pikante verhaal van de Historia Augusta of van de Franse historicus Jean Réville is tot in het uiterste geërotiseerd en bij wijlen ronduit scabreus geworden.

In het Syrische Emessa staat de jeugdige Bassianus onder invloed van de priester en sterreschouwer Hydaspes, die voor hem een toekomst van tweeslachtigheid ziet en bevordert: man en vrouw tegelijk. Bassianus is priester van de zonnegod Helegabalus. De soldaten die in Emessa gelegerd zijn roepen hem uit tot keizer van het Romeinse rijk; zo zeer zijn ze gefascineerd door zijn vrouwelijke schoonheid en door zijn sterk erotiserende tempeldansen. Ook het geld van grootmoeder Moeza is een stimulans voor de legioenen om Bassianus te steunen. Dat geld verspreidt Moeza via stromannen zoals de Indiër Ganadasa. Als de zonnepriester danst, ondervindt, als een der tallozen, deze Indiër een volledige lichamelijke en

[p. 401]

geestelijke overgave aan Bassianus lichaam: ‘Ik eet van hem, ik drink van hem, ik leef van hem, ik heb het warm van hem, ik denk doòr hem, ik droom òp hem, ik aanbìd hem en ik heb hem lief!!’ (1:79)

Bassianus kiest als keizersnaam Antoninus. In Rome vindt hij steun bij zijn moeder Semiamira, een Syrische, en bij zijn eveneens Syrische grootmoeder Moeza. Aanvankelijk is hij uitbundig populair bij leger en volk, dat hem verliefd gadeslaat bij zijn badpartijen in de Thermen van Caracalla: ‘Het volk aan den ingang van het bad vertrek juichte toe, blijde, riep: heil! Goden, wat zag de keizer er aardig uit! En altijd weêr openbaarde hij anders zich! Gisteren hadden velen dier baders hem in het Palatium als “Venus” gezien [...] naakt, met gouden gordel de borsten als tot die van een vrouw òpgehouden [...] en zie, daàr... daar stond hij als een jong koetsiertje!! En wat een ventje! Om te zoenen, om te pakken! [...] rankjes recht en stram sierlijk, zijn mooie lichaam vermannelijkt in dat groene tuniekje.’ (ii:58-9)

Na een kort huwelijk met Cornelia Paula, dat niet geconsummeerd wordt, huwt Antoninus een man, de wagenmenner Hierocles. Voor Antonius is het een ‘amour fou’, bij de andere partij overheersen machtslust en een ruw sadisme. De noodlottige fascinatie voor Hierocles werkt echter zeer negatief uit. Antoninus' omgeving en het volk wantrouwen de wagenmenner en Antoninus' ‘westerse’ tante Mammea doet alle moeite haar zoon in plaats van de keizer naar voren te schuiven. In zijn neergang blijven alleen zijn zwarte slaafje Narr en zijn moeder Semiamira hem trouw. Narr is zelfs bereid voor de keizer tegenstanders met gif uit de weg te ruimen, en Bassianus/Antoninus heeft steeds volledig over hem kunnen beschikken: de slaaf draagt de jonge Bassianus op zijn rug en hij laat zich door hem strelen en stompen.

Semiamira deelt met haar zoon schoonheid, zinnelijkheid en hoerigheid; zij is de vrouwelijke pendant van het wellustige keizertje en hij van haar: zijn ‘groote, violette, even toekwijnende oogen’ waren zeer ‘op die zijner moeder, Semiamira, gaan lijken’ (ii: 11). Deze zoon vindt zijn moeder dan ook pas werkelijk - als zijn makker, als zijn gelijke - in een bordeelscène, die een blijvende band tussen moeder en zoon zal scheppen. De keizer is, vermomd als bakkertje, de stad ingetrokken om oliebollen te verkopen. Antoninus wordt - niet ongaarne - meegesleurd door twee matrozen naar een bordeel. Het bakkertje wordt aan zijn stem herkend door een vrouw die daar haar tak van prostitutie bedrijft: ‘en Antoninus ziet in de oogen dier vrouw en hij herkent haar: zijn moeder! zoo als Semiamira haar zoon herkent.’ (ii: 116). Vanaf dat moment is er een grotere band tussen beiden. Semiamira is met hem als met een vriendin en is ‘bijna zinnelijk verliefd op hem’ (ii: 145). Als het getij voor Antoninus gekeerd is, als Hierocles de populariteit van de keizer radicaal ondermijnt, komen moeder en zoon te zamen in een scène, waar ze elkaar bekennen al eerder, in Emessa, prostitutie gedeeld te hebben:

‘- O jij ondeugd, o jij ondeugende schalk...
En jij?
- Ik ook... ik sloop... naar de Oude Stad.
- En...? En...? Vertel mij dan, o jou ondeugd!
Zij giechelden, fluisterden samen. Zij lag geknield bij hem; hij, om heur hals, had de armen geslagen; zij wiegde zijn hoofd op heur borst.’ (iii: 125)

In gezelschap van deze twee geliefde mensen, Semiamira en Narr, vindt Antoninus zijn einde. De tweeslachtigheid, in zijn leven nagestreefd, volgt hem in die dood. Maar geilheid en gedeelde zinnelijkheid hebben nu plaats gemaakt voor verminking en gedeelde doorboring. Voortgejaagd door soldaten en volk dat hem ontrouw is geworden, vindt Antoninus zijn toevlucht in de gore slavenlatrines. Eerst signaleert het geteisem daar Narr: ‘Narr, het is hoerekinds Moor... Neêr met hem, neêr, neêr...’ (iii: 247) en dan vinden ze het keizertje zelf: ‘Daár is het hoerekind, daar staat hij, in de armen staat hij van de hoer, die zijn moeder

[p. 402]

is! Ha...a! Ha...a...a!! Daar... daár staat hij met zijn meidesmoel.’ (iii: 247)

En dan, als Antoninus nog eenmaal een visioen heeft gekregen van zijn vereerde oosterse leermeester Hydaspes, die hem de tweeslachtigheid had onderwezen, drillen de spiezen ‘zijn lijf aan het hare, tienmaal, twaalfmaal, twintigmaal, maar de spiezen uitgerukt, laten de lichamen los van elkaâr, bloed overstroomd, bloed overgulpt...’ (iii: 248)

Dan wordt het lijk van de moeder, wordt het lijk van het kind door de latrine gesleept ‘tot zij geen menschelijke kleur meer hebben’ en ze slepen het kind aan een touw, gebonden om de enkels door de straten, door de lanen naar Rome, door het Forum heen en verder en het volk gilt: ‘Herinner je hoe hij met diè voeten kon dansen?’

In de horde draaft gewond, maar niet herkend de Moor mee. Zijn oogen ‘strak puilend gericht op dat vormelooze bezoedelde’ dat ze nu naar de rivier voortslepen. Van de brug smijten zij het geschonden lijk in de Tiber en dan slaakt de Moor een smartelijke kreet. In deze zwarte en naakte versie van The Mill on the Floss, waar ‘brother and sister had gone down in an embrace never to be parted’, smijt de Moor zich in het water, verliest bij het springen zijn lendendoek. Hij zwemt tot hij het lijk heeft bereikt en ‘zie, zijn armen, o zie toch!... omhelzen Antoninus' door de Tiber gewasschene voeten, voeten die dànsten eenmaal... het éenige, wat van dàt dáar herkenbaar nog is...!! Zie, zijne lippen drukken zich er op tot een zoen... Zie, zij drijven samen: wèg, weg drijven zij samen...’ (iii: 252)

Daarmee komt de roman bijna aan zijn einde. Wat rest is de triomf van Mammea en haar zoontje, de nieuwe keizer Alexander Severus, een laatste kort herstel van de oud-Romeinse waarden. Maar het is al duidelijk dat ook díe waarden verloren zullen gaan. Alexander wil het christendom in Rome accepteren. Rome heeft zijn laatste opleving van antieke vroomheid. De oosterse buitensporigheid van incestueuze verliefdheid en jongensgeilheid is in een zwart requiem uitgezongen en reeds staan ‘somber gekleede, monnikachtige, slaafsch jubelende Christenen’ (iii: 265) te wachten.

De Berg van Licht is geciteerd naar de eerste uitgave in drie delen door L.J. Veen in Amsterdam (1904-05).