De Gids. Jaargang 155

Peter Zeeman
Mandelstam en Moskou

In de bloedhete, radioactieve zomer van 1986 bracht ik in het kader van een internationale docentencursus samen met een goede vriend een maand in de Russische hoofdstad door. De jaarlijks door de Moskouse Lomonosov Universiteit georganiseerde cursus is bedoeld voor leraren Russisch, die zo hun kennis van de taal kunnen bijspijkeren. Hoewel mijn vriend en ik geen docent waren noch plannen in die richting hadden, werden wij toch toegelaten tot het Nederlandse contingent cursisten, bij elkaar zo'n tien, elf personen. Om de een of an-

[p. 149]

dere reden, misschien omdat er afvallers waren vanwege de recente ramp met de kernreactor van Tsjernobyl, misschien omdat het aanbod van docenten Russisch vanuit ons land nu eenmaal betrekkelijk gering is, waren er nog twee plaatsen beschikbaar. Hiervoor kwamen wij, beiden werkend aan een proefschrift, mijn vriend over Isaak Babel, ik over Osip Mandelstam, in aanmerking.

In Moskou waren wij gehuisvest in wat ik gemakshalve maar een appartement zal noemen, een tweepersoons studentenkamer in een van de machtige torens van het universiteitsgebouw, een ten tijde van Stalin gebouwde kolos, ontworpen om mensen het besef van nietigheid bij te brengen. Omdat ik bijna ieder gevoel voor oriëntering mis, is deze reusachtige wolkenkrabber met zijn vele zijvleugels evenals de immense stad met haar ondergrondse metrokluwen tot op de dag van vertrek voor mij één groot mysterieus doolhof gebleven, waarin ik zonder hulp vaak verloren ronddoolde. In het van kakkerlakken vergeven appartement deelde je douche en toilet, maar beschikte je elk over een eigen piepklein slaapgedeelte, waarin behalve een ijzeren bed nog wat sober meubilair in de weg stond.

Vanuit mijn raam op de veertiende verdieping - laat ik het niet mooier, of erger, maken door te beweren dat het de dertiende was - had ik een riant uitzicht op de plantsoenen en sportvelden die de universiteit omzoomden. Daarachter doemden onafzienbare rijen eenvormige, kleurloze flats op, onderdeel van het soort naargeestige woonoorden dat zich aan de periferie van elke grote Oosteuropese stad lijkt uit te strekken. Het schrijnende gebrek aan creativiteit dat de sovjet-bouwmeesters bij het ontwerpen van deze flatgebouwen aan de dag hebben gelegd, reduceert de opwinding in Nederland over het vermeende lage peil van onze architectuur tot niet meer dan een storm in een glas water. De gedachte dat miljoenen mensen tot aan hun dood hun dagen zouden moeten slijten in die betonnen woestenij stemde mij soms triest. Tegelijkertijd bespeurde ik op zulke ogenblikken bij mijzelf een bijna beschaamd gevoel van opluchting en dankbaarheid bij de wetenschap dat ik door een simpele speling van het lot ergens anders op de wereld was gezet en mij door stom toeval een dergelijk uitzichtloos bestaan bespaard was gebleven. Ja, de aanblik van Moskous buitenwijken leert je nederig te zijn.

De lessen vonden plaats in een bijgebouw van het universiteitscomplex. Afhankelijk van hun kennis en ervaring werden de cursisten ingedeeld in groepen van verschillende niveaus. Ik belandde volkomen ten onrechte bij de allerbesten. Die indeling had ik niet te danken aan mijn beheersing van het Russisch (die was bedroevend) als wel aan het feit dat ik bij de staf bekend stond als literatoerovjed, literatuurwetenschapper. Toen ik tijdens de kennismakingsles pochte dat ik met een boek over de dichter Osip Mandelstam bezig was - ik zei met opzet ‘boek’, omdat het volgens mij gewichtiger klonk dan ‘proefschrift’ - maakte dit op de Russische pedagoge vrij veel indruk, en ik verbeeldde mij dat ik sindsdien door haar en door andere stafleden altijd met extra egards werd bejegend.

Dat dit boek nog volop in de steigers stond en dat ik op dat moment hooguit vage ideeën had omtrent de definitieve vorm en inhoud ervan heb ik maar nooit verteld. En daar heb ik geen spijt van gekregen, want of ik de eretitel van literatoerovjed nu verdiende of niet, ze verschafte mij in elk geval een aparte status en veel krediet, waarvan ik zonder enige schroom heb geprofiteerd. Ik beschouwde het predikaat als een vrijbrief om de lessen steeds vaker te verzuimen tot ik er zo rond het midden van de tweede week maar helemaal de brui aan gaf. Hiervoor ben ik opmerkelijk genoeg nooit op de vingers getikt; ze lieten mij gewoon mijn gang gaan. Ik zag hierin eens te meer een bewijs van het diepe respect dat men over het algemeen in Rusland koestert voor alles wat maar enigszins verband houdt met poëzie.

Dichten, dichter zijn, over dichtkunst schrijven - het stelt daarginds nog echt iets voor, men houdt er terdege rekening mee, wat denk ik veel te maken heeft met de belangrijke

[p. 150]

maatschappelijke rol die dichters, als verkondigers van een andere waarheid dan de officiële, van oudsher in de van bovenaf gecontroleerde en gecensureerde Russische samenleving spelen. Zelfs het fanatisme en de hardnekkigheid waarmee de tsaristische en communistische regimes eeuwenlang hebben getracht dichters monddood te maken vormen een aanwijzing dat men poëzie uiterst serieus neemt. Mandelstam was zich deze paradox bewust en putte er kracht uit. ‘Hij gedroeg zich als iemand met autoriteit,’ aldus zijn weduwe in haar memoires, ‘en dat maakte de mensen die hem ten val brachten alleen nog maar razender. Hun idee van macht was beperkt tot kanonnen, een geheim politie-apparaat, het vermogen om alles - ook roem - naar eigen willekeur via bonnen te verdelen, en de kunstenaars op te dragen hun portretten te schilderen. Maar Mandelstam week niet van zijn standpunt - als de poëzie een reden kon zijn om iemand uit de weg te ruimen, betekende dit dat men er het nodige respect voor had, dat men er in feite bang voor was, kortom dat zij macht vertegenwoordigde...’

Dat ik de lessen verder liet voor wat ze waren, kwam niet omdat ik mij te goed voelde voor de oefenstof. Integendeel, ik had er waarschijnlijk veel van kunnen opsteken, maar het vooruitzicht voortdurend gedwongen bijeen te zijn met een stel wildvremden die mij in wezen volkomen onverschillig lieten en mij bovendien in hun parate kennis van het Russisch verre overtroffen, vervulde mij met afschuw. Wellicht wilde ik mijzelf een afgang besparen, wellicht speelde een zekere schuchterheid mij parten, hoe het ook zij, ik liet de lessen verder maar voor wat ze waren en gaf er de voorkeur aan er alleen op uit te trekken en in mijn eentje de stad te verkennen.

Meestal verkoos ik de weldadige stilte en afzondering van de gerenommeerde Leninbibliotheek in het hartje van de stad, op nog geen honderd meter van een metrostation dat ik vanaf de universiteit gelukkig zonder overstappen kon bereiken. De gunstige ligging van de bibliotheek verkleinde de kans op verdwalen aanzienlijk, wat ertoe bijdroeg dat dit gebouw een van mijn lievelingsstekjes in Moskou werd. Als buitenlander genoot ik bovendien het voorrecht, een privilege verder uitsluitend voorbehouden aan sovjet-academici met de rang van professor, gebruik te mogen maken van leeszaal nummer 1, de comfortabelste waarover de Leninbibliotheek beschikte. Hier kon ik het nuttige met het aangename verenigen door het werk aan mijn proefschrift ongestoord en in alle rust voort te zetten, zij het met beperkte middelen en af en toe onderbroken door uitstapjes met een Weense cursiste die ik in de leeszaal had leren kennen.

Algemene literatuurwetenschappelijke boeken en tijdschriften waren er in de bibliotheek ruimschoots voorhanden, maar met de beschikbaarheid van specifieke studies over Mandelstam, laat staan met het werk van de dichter zelf, was het droevig gesteld. Wat dat aangaat zijn we in het Westen veel beter af, Nederland niet uitgezonderd. Vanaf de jaren zestig, toen de tot dan toe slechts in beperkte kring bekende clandestiene poëzie van Mandelstam uit de periode 1930-1937 in allerlei afschriften her en der opdook, is in Nederland onder meer door het gezaghebbende Amsterdamse tijdschrift Russian Literature veel over de dichter gepubliceerd, waaronder materiaal dat in de Sovjetunie niet door de beugel kon. Overal nam de belangstelling voor Mandelstam toe, zeker nadat in New York tussen 1964 en 1967 door Russische emigranten een driedelig Verzameld werk was bezorgd. Begin jaren zeventig kwam de dichter opnieuw in de publiciteit toen de herinneringen van Nadjezjda Mandelstam het licht zagen.

Met het oog op mogelijke confiscatie door de douane had ik de Amerikaanse editie thuisgelaten, waardoor ik in Moskou was aangewezen op een sovjet-bundel met een selectie ‘toegestane’ gedichten. Na ruim dertien jaar door de censors te zijn tegengehouden was dit boekje ten lange leste in 1973 verschenen in een belachelijk kleine oplage, waarvan ondanks de grote belangstelling binnen Rusland de meeste exemplaren voor het buitenland bestemd wa-

[p. 151]

ren. Gespit in de catalogus had uitgewezen dat de Leninbibliotheek de bundel in bezit had. Ik besloot hem op te vragen. De veelbetekenende blik van de balie-assistente gaf al aan dat ik met mijn verzoek om de Gedichten van Osip Mandelstam iets buitengewoons verlangde. Aarzelend trok ze een bureaulade open en griste er half terloops, half besmuikt een sleutel uit, waarmee ze een aangrenzend vertrek binnenliep. Ik keek door de deuropening naar binnen. Aan de achterzijde van de ruimte stond, verscholen achter boekenrekken, tegen een wand en boven op een houten tafel, een grijze, kubusvormige brandkast, niet veel groter dan een gemiddelde oven of wasmachine. Ik zag haar de sleutel in het slot van de safe steken, het deurtje openen en met een snelle beweging een donkerblauw gekaft werkje te voorschijn halen. Na het invullen van de nodige formuliertjes mocht ik de bewuste Gedichten meenemen naar mijn bureau in de leeszaal - en heel even dacht ik dat alle ogen op mij waren gericht en op het kostbare kleinood dat ik meedroeg...

Dit merkwaardige ritueel heeft zich nadien nog verschillende keren herhaald. En ook al trad er na verloop van tijd een zekere gewenning op en verdween de opwinding langzamerhand, wat bleef was de sensatie een door de censuur gekortwiekte en desondanks door velen begeerde poëziebundel in handen te hebben van een verstoten dichter die buiten zijn eigen landsgrenzen vrijelijk en volop gelezen kon worden en in de hele wereld faam genoot - wat bleef was de smaak van verboden vruchten.

Pas later begreep ik dat het boek niet uitsluitend achter slot en grendel werd gehouden, omdat de autoriteiten het lezerspubliek nog niet rijp genoeg achtten voor een al te snelle en grote verspreiding van de inhoud. Die verklaring paste weliswaar in het enigszins ongenuanceerde beeld dat ik toen had van Mandelstam als dissident en achtervolgd auteur, maar was, zo realiseerde ik mij achteraf, slechts ten dele juist. Dat Mandelstams bundel in een brandkast werd bewaard had nog een andere, meer voor de hand liggende en banale, reden: als schaars en gewild artikel bracht het werkje op de zwarte markt veel geld op, waarmee het was vervallen of verheven - het is maar hoe je het bekijkt - tot lucratieve handelswaar, die tegen diefstal moest worden beschermd. Nu Mandelstams oeuvre meer dan vijftig jaar na zijn dood nagenoeg compleet en ongecensureerd in twee delen op de Russische markt is gekomen, heeft de bloemlezing uit 1973 veel van haar glans verloren en zal zij denk ik voor dieven een stuk minder aantrekkelijk zijn geworden. Maar in de zomer van 1986 was ik er de koning te rijk mee.

Uit deze bundel schreef ik een aantal gedichten over met de bedoeling ze een keer voor te lezen aan Tanja, een Moskouse die ik op een lome zaterdagmiddag aan de oever van de Moskva voor het eerst had ontmoet. Een paar weken lang was zij mijn gids in het dubbele labyrint dat Moskou heet. Zij heeft mij in haar volgestouwde eenkamerwoninkje niet alleen de lekkerste maaltijd voorgezet die ik ooit in Rusland heb gegeten, maar ook de grootste kater bezorgd door doodgemoedereerd toe te geven dat zij nog nooit van Mandelstam had gehoord. In mijn naïviteit had ik gedacht dat elke Rus zo niet het gehele oeuvre dan toch in elk geval de naam van een van de grootste dichters van onze eeuw kende. Daarin had ik mij schromelijk vergist: het door de autoriteiten verordonneerde jarenlange dood- en halfdoodzwijgen van Mandelstam had zijn uitwerking niet gemist.

In de Sovjetunie wordt inmiddels van alles ondernomen om de gevolgen van die boycot ongedaan te maken en Mandelstam, na zijn officiële maar voornamelijk papieren rehabilitatie van enkele decennia geleden, ook daadwerkelijk volledig in ere te herstellen. Van de serieusheid en oprechtheid van die pogingen getuigt niet alleen de recente onberispelijke tweedelige uitgave en een reeks congressen over Mandelstam, maar ook zoiets curieus als de uitgifte door de posterijen van een jubileumbriefkaart van vijf kopeken waarop de beeltenis van de dichter prijkt en vermeld staat dat

[p. 152]

hij honderd jaar geleden werd geboren. Als met dit eerbetoon Mandelstams wederopstanding in de Sovjetunie geen voldongen feit is, dan weet ik het niet meer!

Ik nam mij voor Tanja, die geen uitzondering vormde op de regel dat Russen een poëzieminnend volk zijn, met het werk van Mandelstam vertrouwd te maken. Toen wij op een goeie dag in het vergeelde gras langs de rivier lagen te zonnen deed zich een mooie gelegenheid voor haar op mijn favoriete dichter te onthalen. Tanja had mij een half uur lang de larmoyante natuurlyriek en kroegliederen van de bohémien en zelfmoordenaar Sergej Jesenin voorgedragen. Nu was het mijn beurt. Vanaf mijn velletjes papier droeg ik de door mij overgeschreven gedichten voor; welke het precies waren weet ik niet meer. Weinig reactie bij mijn zonnebaadstertje, tot ik het volgende vers uit 1920 begon te reciteren, vier gepassioneerde strofen over liefde en jaloezie, deel uitmakend van een korte cyclus, gericht aan O.N. Arbenina-Hildebrandt, een jonge actrice op wie Mandelstam een poosje smoorverliefd was:

Ik wil net als de and'ren
Jou dienen voor altijd,
Met lippen jou bekold'ren
Verdroogd van minnenijd.
Niet langer lessen woorden
Mijn ingeklonken mond,
Ben zonder jou verloren,
Ga, leeg, in cirkels rond.

Jaloers ben ik niet langer,
Maar jij bent wat ik wil;
Gelijk de beul ten offer
Draag ik mijzelve stil.
Ik noem je in mijn zangen
Mijn liefde noch mijn vreugd;
Mijn bloed heeft men vervangen
Door woest, koortsachtig, vreemd.

Genaderd is de stonde
Dat ik jou toevertrouw:
Geen vreugd maar geesteswonden
Is wat ik vind in jou.
'k Word naar je toegetrokken,
Als naar een plek van moord,
Door jouw verward vertrokken
Teer-kersenrode mond.

Kom bij me terug, en haast je,
'k Word zonder jou van steen,
Ik voel je lichaam naast me
Nog sterker dan voorheen.
Al wat ik ooit zou willen
Zie 'k scherp, niet door een floers.
Ik roep je. Zie me knielen,
Ik ben niet meer jaloers.

‘Maar dat ken ik!’ riep zij enthousiast uit, ‘dat is van Alla Poegatsjova!’

‘Nee,’ zei ik niet-begrijpend, ‘dat is van Mandelstam.’

‘Maar Poegatsjova heeft het gezongen.’

‘Wie?’

‘Poegatsjova, een van mijn lievelingszangeressen.’

Opeens begon het mij te dagen. Zoals in Rusland wel vaker wordt gedaan met poëzie, was Mandelstams gedicht op muziek gezet en maakte het als chanson deel uit van het repertoire van de populaire Poegatsjova. Niets op tegen om dichters op die manier bij een groot publiek onder de aandacht te brengen, maar dat niet iedereen in Rusland wist dat Mandelstam de auteur van de tekstregels was trof mij destijds pijnlijk als een geval van grove nalatigheid.