De Gids. Jaargang 155

Politiek leven
Peter van Ham
Een suikerklontje aan het plafond

In de westerse wereld wordt iedereen grootgebracht met de gelukzalige drieëenheid van de Verlichtingsmythe: liberté, égalité, fraternité. Traditioneel is voor liberalen met name het concept van de vrijheid belangrijk, terwijl socialisten zich bovenal aangesproken voelen door het gelijkheidsideaal; christen-democraten staan een vage mengeling van dit trio voor, met een belangrijke filosofische poot steunend op de zogenaamde ‘zorgzame samenleving’, de broederschap dus.

Evenals mijn ‘vrijheid’ om geen autogordel om te doen en mijn ‘vrijheid’ om iemand de schedel in te slaan bij wet is verboden, zo is ook het gelijkheidsidee nogal ambigu. Maar al te vaak is het streven naar gelijkheid, vaak met de beste bedoelingen, geëindigd met de goelags. Toch zijn er bepaalde aspecten waarover consensus bestaat. Apartheid, bijvoorbeeld, kan niet door de beugel, en ook iedere andere vorm van racisme wordt door de meesten afgewezen. Bovendien steunt de democratische rechtsstaat op het idee van de gelijkheid van elk individu voor de wet. Maar behalve enkele vastomlijnde zekerheden is ook hier veel onduidelijk. Zo is het lang niet evident wat we nu eigenlijk verstaan onder ‘gelijkheid’? Betekent het dat elk mens bij geboorte gelijk is, maar door uiteenlopende voeding en omgevingsfactoren uiteindelijk verschillend eindigt? Speelt de dna-structuur wellicht een doorslaggevende rol? Dit zogenaamde ‘nature’ versus ‘nurture’ debat is tot nu toe onbeslist gebleven. Soms wordt het gelijkheidsidee gedefinieerd als de aanwezigheid van gelijke kansen, wat zoveel wil zeggen dat iedereen ongeveer dezelfde mogelijkheden behoort te hebben om zich te ontplooien en haar/zijn geluk te zoeken. Natuurlijk weet iedereen dat geen twee mensen gelijk zijn en iedereen weet ook dat het ideaal van gelijke kansen zowel utopisch als mythisch is. De een is slim, de ander niet. De een wordt geboren in een asociaal gezin in de Haagse Schilderswijk, de ander wordt al direct na de geboorte een cello in handen gestopt en groeit op in lommerrijk Aerdenhout. En dan hebben we ons nog beperkt tot ons egalitaire Holland, want op mondiaal niveau mogen we Nederland toch wel kwalificeren als ‘Aerdenhout’ en Somalië als ‘de Schilderswijk’?

[p. 138]

Ik weet niet of het wel eens zorgvuldig is onderzocht, maar ik heb de indruk dat de meeste talenten de hardnekkige neiging hebben om zich te manifesteren volgens de zogenaamde normaalverdeling: er zijn immers niet zoveel genieën en debielen, de meesten van ons bevinden zich daar qua intellect ergens tussen in. Deze normaalverdeling lijkt dan op het silhouet van een heuvel. Dit gaat waarschijnlijk ook op voor de verdeling van artistieke, atletische en technische begaafdheid. Het is de vraag wat we met deze wetenschap kunnen doen? Kunnen we daar überhaupt wel gebruik van maken?

Politiek gezien levert deze gedachte grote problemen op. De democratie is immers gebaseerd op het beginsel van one man, one vote, hetgeen ontegenzeglijk recht doet aan het gelijkheidsprincipe. Iedere politieke ignorant kan tijdens de verkiezingen eenzelfde gewicht in de schaal leggen als een deskundige. Elke stem telt even zwaar, en zo bezien is iedereen gelijk. In de Nederlandse grondwet van 1848 werd dat nog anders geregeld. Zowel voor de directe verkiezingen van de Tweede Kamer als voor de getrapte verkiezingen van de Eerste Kamer, werd er uitsluitend censuskiesrecht ingesteld; alleen de heren die een vastgesteld bedrag aan belasting betaalden, werden in de gelegenheid gesteld hun vertegenwoordigers in het parlement aan te wijzen. Nu vinden we zoiets ondemocratisch. In de internationale politiek gelden echter nog wel degelijk andere procedures om besluiten te nemen dan de democratische. Het Internationaal Monetair Fonds bijvoorbeeld, waar de rijke landen, op grond van hun grotere financiële bijdrage tot het fonds, aanzienlijk meer in de melk hebben te brokkelen dan arme landen. Ook de Europese Gemeenschap is zeker geen toonbeeld van democratie. Het Europees Parlement wordt weliswaar door de burgers van de lidstaten gekozen, maar zijn bevoegdheden zijn marginaal. Wanneer de eg al zijn besluiten volgens strikte democratische procedures zou nemen, zo wordt algemeen verondersteld, dan zou er van de gehele Westeuropese integratie weinig tot niets terechtkomen. J.L. Heldring merkte op 29 oktober 1991 in NRC Handelsblad op: ‘Een Europa dat de democratie ook tot de hoogste norm voor zijn buitenlandse en veiligheidspolitiek verheft, kan te gronde gaan of, wat op hetzelfde neerkomt, in oeverloosheid opgaan, terwijl een Europa dat overleven wil, het in de eerste plaats eens moet zijn over zijn grenzen en zijn verhouding tot de rest van de wereld. De rest - waaronder democratisering van die politiek - kan later volgen.’

Het is opvallend dat op nationaal niveau geheel andere normen en waarden gelden. Een soort gewogen stemrecht à la het imf druist in tegen het onvolprezen gelijkheidsprincipe, maar in de internationale politiek is de macht van het grote geld klaarblijkelijk wèl acceptabel, waarschijnlijk omdat niemand de illusie heeft dat democratische principes ooit de betrekkingen tussen staten zullen kunnen reguleren. Er bestaat immers geen wereldregering (of een wereldrechtbank), die in staat is om het internationaal recht af te dwingen. Ook de Verenigde Naties is daarvoor veel te zwak. Het fraaie van de nationale democratie is nu juist dat het deze precaire zaken goed weet te omzeilen. De keerzijde van de medaille is dat de democratie vatbaar is voor demagogie en dat het de macht in handen legt van politieke leiders die vaak niet verder kijken dan de volgende verkiezingen. De hedendaagse manifestatie van de democratie is daarmee een politieke doordruk van het economisch marktmechanisme. Zij is gebaseerd op de primitieve liberale gedachte dat ook hier de werking van vraag en aanbod zal resulteren in het beste beleid. Het volk vraagt, de politieke partijen bieden aan; wie de meeste stemmen krijgt, die wint. Eénmaal, andermaal..., verkocht!

Natuurlijk zijn er legio politieke en filosofische alternatieven voor de gelijkheidsgedachte, waarvan de belangrijkste zijn te vinden in het werk van de Griekse denker Plato en verscheidene Westeuropese elitaire filosofen uit het begin van deze eeuw. In zijn bekende boek De Republiek presenteert Plato de opzet van een politiek systeem waarin ieder mens de maat-

[p. 139]

schappelijke functie vervult die het best overeenkomt met zijn/haar fysieke en intellectuele vaardigheden. Dit impliceert dat ook het politieke bedrijf is voorbehouden aan de besten en slimsten, de zogenaamde ‘filosofen’. Plato's ideaal van een aristocratie van het talent, onder andere te bereiken door middel van een zorgvuldig gecoördineerd fokproces, is zwaar onder vuur genomen. Plato riep op tot het censureren van de kunst en het controleren van het geslachtelijk verkeer, hetgeen veel meer weg heeft van het Orwelliaanse spookbeeld dan van een ideale, laat staan idyllische samenleving.

Keer op keer is de idee van Plato opgepakt door theoretici die zich niet hebben willen conformeren aan de grootste gemene deler van de massa-democratie. Met name in de jaren twintig van deze eeuw schieten de elitetheorieën als paddestoelen uit de grond. Vilfredo Pareto, Robert Michels en Gaetano Mosca zijn de bekendste exponenten van deze stroming. Wat hen voor ogen staat is het organiseren van een betere samenleving gebaseerd op de principiële ongelijkheid van de mens. Een maatschappij geregeerd door een elite betekent volgens hen de regering door een kleine, fysiek, intellectueel en moreel superieure groep. Volgens Pareto kan daarvan slechts sprake zijn in een situatie van perfecte sociale mobiliteit. Factoren die deze mobiliteit nu frustreren zijn, aldus Pareto, met name de overgeërfde rijkdom, het nepotisme en de rigide sociale rangen. Mosca en Michels leggen andere accenten, maar zijn het er wel over eens dat de democratische staatsvorm van hun tijd een conglomeraat is van dromen en leugens. Democratie is niet te verwezenlijken, aangezien er altijd kleine groepen ontstaan die zich beter kunnen organiseren, of die rijker en sterker zijn en onder het mom van de ‘wil van het volk’ hun onversneden eigenbelang nastreven. De demagogie ligt op de loer. De massa zal worden aangesproken op zijn laagste gevoelens en vooroordelen, hetgeen niet in het nationaal belang is.

In die tijd kende ook Nederland zijn elitaire denker in de enkele jaren geleden overleden Jacques de Kadt. In zijn boek Het Fascisme en de Nieuwe Vrijheid (Querido, Amsterdam 1939) komen we veel poëtische, welhaast lyrische beschrijvingen tegen van de elite als de ‘scheppende, profetische, en daardoor uiterst eenzijdige en ongenaakbare oorspronkelijke groep’; het zijn de mensen die kunnen ‘leven in het raadsel’. De elite in De Kadts visie wordt gevormd door een dynamische groep zonder rigide structuur, die niet op zoek is naar vastheid en zekerheid, maar juist continu de bestaande maatschappelijke waarden, normen en structuren durft aan te vechten. Al zoekend formuleren ze beleidsalternatieven die de samenleving zowel welvarender als cultureler zullen maken. Deze elite heeft niet alleen bepaalde superieure intellectuele en culturele capaciteiten, maar beschikt tevens over de wil om leiding te geven aan de samenleving. Het is dus geen esoterische groep dagdromers; het zijn zowel denkers als doeners. Hierbij sluit De Kadt bewust aan bij enkele grondleggers van de fascistische ideologie, zonder zich te willen identificeren met de banale vervorming en uitwerking van deze ideeën.

De Kadts boek heeft niet veel opzien gebaard. Het spreekt wel in zijn voordeel dat de nazi's Het Fascisme en de Nieuwe Vrijheid op de lijst van verboden boeken hebben geplaatst. Een van de weinigen die wel wat hebben gezien in zijn theorie was Menno ter Braak. In zijn essay ‘De Kadt als intellectueel strateeg’ stelt Ter Braak: ‘(...), ik zou verder willen gaan en verzekeren dat ik geen andere politieke “idealen” heb dan De Kadt. Mocht een staatsman dus ooit op basis van De Kadts politieke ideeën aan een partij leiding geven, dan zou ik mij zonder enige intellectuele prudentie bij die partij willen aansluiten.’ (In Gesprek met de Onzen, Van Oorschot, Amsterdam 1964). Er is natuurlijk geen staatsman die dat ooit heeft geprobeerd; het zou zijn politieke doodvonnis betekenen.

Toch zal niemand ontkennen dat het verschijnsel elites in de politiek algemeen en wijdverspreid is. Zo is de Nederlandse samenleving

[p. 140]

decennia lang gekenmerkt door een zorgvuldig instandgehouden elitair machtsevenwicht. In zijn klassieke analyse van de verzuiling (Verzuiling, Pacificatie en Kentering in de Nederlandse Politiek, De Bussy, Amsterdam 1968) stelt Arend Lijphart dat Nederland bestond uit vier zuilen, met afzonderlijke politieke partijen en eigen leiders. ‘De vier elites vormden elk een hechte eenheid,’ schrijft Lijphart, ‘intern homogeen en nauw met elkaar verbonden.’ Tijdens zogenaamde ‘topconferenties’, waar de elites elkaar ontmoetten, werden de politieke problemen achter de schermen opgelost. Deze enorme kloof tussen elite en massa verklaart Lijphart uit ‘een inherente neiging van de gewone man in de zuilen om trouw en gehoorzaam te doen wat er door de elites van hem gevraagd werd. Deze neiging kan men als passiviteit, volgzaamheid of lijdelijkheid beschrijven. Ze hield in dat men zijn positie op de maatschappelijke en zijn (gewoonlijk lage) positie op de politieke gezagsladder zonder morren aanvaardde, en daarbij onverschillig stond tegenover de politiek en er weinig of niet actief aan deelnam.’ Enige praktische ervaring met elites kan Nederland dus zeker niet worden ontzegd.

Politieke denkbeelden die de ongelijkheid van de mens expliciet erkennen, zijn bijna per definitie verdacht. Plato werd ervan beschuldigd de eerste fascist te zijn; Mosca, Michels en Pareto worden ook nu nog aangezien als de theoretische wegbereiders van het Italiaanse fascisme; het theoretische werk van De Kadt is nauwelijks door iemand serieus genomen. Het lijkt daarom wel of het taboe is om over elites te filosoferen. Er zijn twee nogal tegenstrijdige metaforen, die de relatie elite-democratie verduidelijken. De eerste werd door Robert Michels geopperd, waarin hij vertelt van een boer die op zijn sterfbed aan z'n zoons doorgeeft dat ergens in zijn akkers een grote schat verborgen ligt. De zoons gaan vervolgens op zoek naar de schat, en spitten al zoekend het gehele land om. Hoewel ze de schat niet vinden, wordt het land door hun arbeid wel buitengewoon vruchtbaar. Michels' moraal: ‘The treasure in the fable may well symbolize democracy. Democracy is a treasure which no one will ever discover by deliberate search. But in continuing our search, in laboring indefatigably to discover the undiscoverable, we shall perform a work which will have fertile results in the democratic sense.’ (Political Parties, The Free Press, New York 1962). De andere metafoor heeft een geheel andere boodschap. In een bekend Russisch verhaal komt een arme man voor die geen geld heeft om de suiker in zijn thee te betalen. Als alternatief hangt hij een suikerklontje aan het plafond. Bij elk kopje thee kijkt hij naar boven; het idee van suiker is voor hem genoeg om z'n thee ietwat zoeter te maken. Aan u de keus: democratie en gelijkheid als noeste arbeid, of een cynisch zoethoudertje.