De Gids. Jaargang 155

[p. 132]

Kroniek & kritiek

Juridisch leven
Marc Groenhuijsen
Kroniek van het strafrecht (4)

Slachtoffers

Slachtoffers van misdrijven staan tegenwoordig in hoog aanzien. Iedereen is bezorgd over hun welbevinden. Alom wordt verkondigd dat de eenzijdige aandacht voor de problemen van daders van strafbare feiten tot het verleden moet behoren. Slachtoffers zijn dus populair. En zo hoort het ook. Want er is nog veel te verbeteren aan de positie van de medeburgers die door een delict zijn gedupeerd. Maar eerst moet aandacht worden besteed aan de redenen die ertoe hebben geleid dat het slachtoffer tot voor kort is weggedrukt in een schamele figurantenrol in het strafrechtelijke systeem.

De oorzaak van dat probleem is niet gelegen in onachtzaamheid. De meesters in de rechten van weleer hebben wel degelijk ingezien dat de gelaedeerde partij bescherming verdient. Zij hebben echter een elementaire fout gemaakt. Bij het ontwerpen van het juridische systeem hebben zij de macht van het woord overschat. Zij hebben ten onrechte geloofd in de realiteitswaarde van hun dogmatische excercities. Vooral de academische onderscheiding tussen het zogenoemde burgerlijk recht en het strafrecht is te serieus genomen. Als apologeten van de Begriffsjurisprudenz waren de juristen uit de vorige eeuw beneveld door het denkbeeld dat strafrecht er is om het algemeen belang te dienen, terwijl iedere particuliere nood uitsluitend en alleen - maar dan ook toereikend - via het civiele recht zou kunnen worden geredresseerd.

Later zijn we wijzer geworden. We weten nu dat een slachtoffer doorgaans helemaal niet aan zijn trekken komt door een civiele procedure te beginnen (veel te kostbaar, duurt te lang). En het is duidelijk geworden dat de officials binnen het strafgeding, zich verschuilend achter het vijgeblad van het beroep op een algemeen belang, te vaak op een povere wijze omgaan met de rechtsgenoten die nu juist bij uitstek aanspraak mogen maken op de solidariteit van de gemeenschap. Het verschil tussen de ‘law in the books’ en de ‘law in action’ bleek fataal. Dit probleem is een bekende juristenkwaal.

Een pikant detail is dat de constructiefout vooral aan het licht is getreden toen de ontwerpers er persoonlijk de dupe van werden. In de jaren '70 en '80 werden steeds meer rechters, officieren van justitie en advocaten zelf het slachtoffer van een misdrijf. Dat waren schokkende ervaringen. Feiten die tot dan toe werden beschouwd als betrekkelijk lichte criminaliteit, bleken enorme gevolgen te hebben. Eenvoudige woninginbraken leidden bijvoorbeeld tot slaapproblemen en concentratiestoornissen bij echtgenotes en andere gezinsleden; schijnbaar ludieke bagatellen als het illegaal verf spuiten bleken de woningbezitter tot regelrechte wanhoop te kunnen drijven. Herhaalde fietsendiefstal en het fenomeen van de

[p. 133]

autokraak gaven in respectabele kringen aanleiding tot uitermate frustrerende contacten met politie en justitie. De hervorming van het gevangeniswezen kon pas worden doorgevoerd nadat in de jongste wereldoorlog vele eerbare Nederlanders door de vijand waren geïnterneerd. Op gelijke wijze wordt thans de positie van slachtoffers van misdrijven heroverwogen onder de (in)druk van de persoonlijke ondervinding van prominenten. Het strafrechtelijk systeem kan kennelijk alleen fundamenteel worden herzien wanneer de hogere echelons zelf zijn geconfronteerd met de schaduwzijden daarvan.

Maar goed, nu is het dan zover. Politici, wetenschappers en practici gaan eendrachtig aan de slag om het lot van slachtoffers te verbeteren. En wat is dan het eerste resultaat? Nieuwe regels. Zo werd in 1987 een oekaze van de minister van Justitie uitgevaardigd, waarin de politie en het Openbaar Ministerie aan allerlei richtlijnen werden gebonden in hun omgang met slachtoffers. Deze ambtenaren kregen ten eerste het consigne dat ze vooral netjes en begripvol moesten optreden. Kennelijk was dat geen overbodige aansporing. Voorts werd verplicht gesteld dat de functionarissen in hun ambtsverrichtingen steeds rekening moeten houden met de financiële en emotionele behoeften van het slachtoffer. En de benadeelde dient op de hoogte te worden gesteld van de voortgang in de zaak. Hem moet worden verteld of de dader is opgespoord en aangehouden, en waar en wanneer de terechtziting zal plaatshebben.

Deze regels zijn niet onzinnig. Integendeel. Ze bevatten vingerwijzingen voor een justitiële habitus, die helaas allerminst triviaal of overbodig zijn. Alleen mag niemand denken dat het uitvaardigen van wetten of ministeriële circulaires voldoende is om een maatschappelijk probleem op te lossen. In feite zou door zo'n naïeve, legalistische denkwijze de juridische zelfoverschatting worden gecontinueerd die nu juist verantwoordelijk was voor de treurige veronachtzaming van de werkelijke problemen van slachtoffers van delicten. Er is dus méér nodig dan het uitvaardigen van passende voorschriften. Vereist is, ten eerste: het treffen van maatregelen die een effectieve uitvoering van de geldende bepalingen mogelijk maken. En daarnaast: het bieden van adequate opvangmogelijkheden voor slachtoffers die met bijzondere problemen kampen.

Een redelijk stipte naleving van rechtsregels in het belang van slachtoffers is geen sinecure. Laten we als voorbeeld nemen het evidente (en in feite intrinsiek belachelijke) voorschrift dat politiemensen bij het opnemen van een aangifte het slachtoffer in zijn waarde moeten laten en hem niet onbeleefd tegemoet mogen treden. In de praktijk wordt die vanzelfsprekende richtlijn dagelijks met voeten getreden. Niet vanwege onwilligheid, niet uit lompheid of zelfs uit achteloosheid, maar vooral als gevolg van een gebrek aan kennis. Agenten hebben namelijk, net als de gewone burgers, de spontane neiging om het verschijnsel misdaad rationeel te willen begrijpen. Dit op zichzelf prijzenswaardige streven heeft evenwel enorm ongelukkige gevolgen, waarvan ik hier het verschijnsel van ‘blaming the victim’ wil noemen. Het blijkt voor een onbevangen geest moeilijk te aanvaarden dat iemand zonder enige aanleiding slachtoffer kan worden van een stevig misdrijf. Wanneer zo'n vergrijp wordt gerapporteerd, is de kans dan ook groot dat de toehorende ambtenaar redenen naar voren probeert te krijgen op grond waarvan het plausibel is dat deze persoon - en niet een willekeurige andere burger - het slecht heeft getroffen. Het standaardvoorbeeld is natuurlijk een zedendelict, waarbij de opsporingsambtenaar zich in gemoede afvraagt of de juffrouw vóór hem niet wat erg luchtig is gekleed, of dat het wel nodig was om alléén door een tamelijk donkere straat te fietsen. Hetzelfde verschijnsel doet zich evenwel ook voor bij de meeste andere delicten. Neem de woninginbraken. Daarop wordt veelal gereageerd met de onverholen veronderstelling dat de bestolene waarschijnlijk slordig is geweest met het beveiligen van zijn bezit (‘Geen dievenklauwen gemon-

[p. 134]

teerd?’; ‘Stond het badkamerraam soms open?’). Misschien is de meest nijpende illustratie van dit fenomeen te vinden in de zaak van de moord op een bekende restaurateur in het centrum van het land, enkele jaren geleden, waarbij het grote publiek al na enkele dagen meende te weten dat de overledene wel banden zou hebben gehad met de handel in illegale verdovende middelen.

‘Blaming the victim’ is een psychologisch afweermechanisme (zie Jan van Dijk, ‘Eigen schuld, dikke bult?’, in: Jacquelien Soetenhorst (red.), Slachtoffers van misdrijven, Arnhem 1989, p. 11-24). Het beoogt te rationaliseren waarom een ander slachtoffer is geworden van een misdrijf. Voor de meeste mensen is het namelijk moeilijk te accepteren dat hen zomaar hetzelfde lot kan overkomen. Hoe begrijpelijk ook, voor het slachtoffer is het natuurlijk shockerend om te bemerken dat de verbaliserende politieagent (hetzelfde verschijnsel is overigens ook veelvuldig zichtbaar in de reacties van familie, vrienden en bekenden) in feite rekening weigert te houden met de mogelijkheid dat iemand zonder enige bijzondere reden wordt overvallen, beroofd, verkracht, mishandeld, of iets in die trant.

Wás het maar een gebrek aan goede wil. Dan was de oplossing snel gevonden. We zouden opsporingsambtenaren een cursus goede manieren geven, of een leergang rechtvaardigheid aanbieden. Nobele bedoelingen kunnen zelfs contra-produktief werken. Vermaard is de casus van de agent die enkele dagen na de aangifte bij een slachtoffer van woninginbraak komt informeren hoe het nu gaat. ‘Prima,’ meldt de betrokkene. Na enige aarzelingen voegt zij er dan toch nog aan toe dat zij sinds het voorval erg slecht slaapt. Ze ligt namelijk 's nachts in bed te luisteren of de boeven opnieuw beneden in het huis rondscharrelen. De politieman kent zijn plicht en probeert de bewoonster gerust te stellen. Droogjes merkt hij op: ‘Ach, mevrouw, het is helemaal niet nodig om daar wakker voor te liggen. Als de inbrekers terugkomen, gaan ze zo zachtjes te werk dat u ze toch niet zou horen!’

Een soortgelijk voorbeeld uit de ‘cronique scandaleuse’ van het rechtsleven betreft een aanranding in het noorden van het land. Een jeugdige vrouw wordt klemgereden door twee andere weggebruikers, die vervolgens het portier van haar auto openrukken met de onmiskenbare bedoeling de inzittende lastig te vallen. De vrouw verzet zich luidruchtig en krachtdadig tegen de dreigende handtastelijkheden, hetgeen leidt tot een korte worsteling waarbij zij een gouden halsketting verliest. Uiteindelijk wordt zij overmeesterd en gedwongen tot het plegen en dulden van ontuchtige handelingen. Later worden de daders aangehouden en berecht. De rechtbank beseft dat het voorval bij het slachtoffer grote angst teweeg heeft gebracht. In een noeste poging daar iets tegenover te stellen wordt in het vonnis bepaald dat de daders aan de vrouw ‘een sieraad ter waarde van circa f 500,- moeten schenken’ (zie voor de details de publikatie van dit vonnis in de Nederlandse Jurisprudentie 1983, no. 507). Ongetwijfeld hebben de betrokken magistraten gedacht het slachtoffer hiermee een grote dienst te bewijzen. Zij vergissen zich echter deerlijk. Een redelijke appreciatie van de affectieve waarde van het in de worsteling verloren voorwerp had de strafrechter moeten weerhouden van deze klaarblijkelijke therapeutisch bedoelde sanctie. De rechtbank toont hier een nogal schraal inzicht in de emotionele gevolgen van het delict en gaat volledig voorbij aan de gevoelens die het schenken respectievelijk het ontvangen van sieraden plegen te beheersen. Het oogmerk om aardig te zijn voor het slachtoffer is dus niet toereikend voor een maatschappelijk verantwoord optreden.

Naast een welwillende houding dienen de betrokken autoriteiten ook over de kennis te beschikken die hen in staat stelt het slachtoffer voor secundaire victimisatie te behoeden. Daarom zijn er allerlei cursussen ontwikkeld waarin politiemensen en leden van de rechterlijke macht over deze zaken worden geïnformeerd.

[p. 135]

Het is bijvoorbeeld noodzakelijk om iets te weten omtrent het belang van schadevergoeding. Uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat de emotionele verwerking van het misdrijf gunstig wordt beïnvloed wanneer er enige vorm van geldelijke genoegdoening heeft plaatsgehad. Interessant daarbij is dat de hoogte van het uitgekeerde bedrag niet doorslaggevend is; ook een gedeeltelijk schadeherstel heeft dit gunstige effect.

Nu zijn er nog altijd sceptici die menen dat het streven naar financiële compensatie zinloos is vanwege de minimale draagkracht van de meeste delinquenten. Van een kale kip kun je geen veren plukken, aldus de volkswijsheid. Nou, dat staat nog te bezien. Mijn indruk is dat er best wel iets uitkomt, als je maar goed schudt. Er zijn heel wat daders die zwart geld hebben, of die goederen bezitten (brommers, stereotorens) waarop verhaal kan worden genomen. Ook sommige uitkeringen kunnen uitkomst bieden, vooral indien de inkomsten gedurende de detentiefase doorgaan. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de experimenten die de afgelopen jaren zijn verricht in politiekorpsen (Leiden) en bij het parket (Middelburg) zeer gunstige resultaten hebben opgeleverd. In totaal bleek in bijna 50% van de in aanmerking komende gevallen een schaderegeling tot stand te kunnen worden gebracht. Voorwaarde is wel dat er een ambtenaar speciaal verantwoordelijk wordt gesteld voor het project. Het belang van deze voorziening zou ik bovendien nog willen onderstrepen door erop te wijzen dat niet alleen de daders, maar vooral ook de slachtoffers doorgaans behoren tot de minst draagkrachtige bevolkingsgroepen. Anders dan veel mensen denken, zijn het niet de rijken maar de kwetsbaren die het grootste risico lopen door misdrijven te worden getroffen. Bejaarden worden van hun aow beroofd. Er vinden insluipingen plaats in ziekenhuizen. Inbrekers slaan vaker hun slag in premie A-woningen dan in villawijken. Zakkenrollers werken bij voorkeur in het openbaar vervoer. Met name wanneer kansarme en maatschappelijk weerloze burgers op een laaghartige wijze in lijf en goed worden aangetast, is er reden de daders met de neus op de feiten te drukken.

Op dit moment is er bij het parlement een wetsontwerp in behandeling (no. 21345) dat beoogt de positie van slachtoffers in het strafrechtelijk systeem te verbeteren. Daartoe worden de volgende veranderingen voorgesteld: - De mogelijkheden voor de benadeelde om tijdens het strafproces een vordering tot schadevergoeding in te dienen tegen de verdachte worden verruimd. Belangrijk is bijvoorbeeld dat de eis in de toekomst ook grote geldbedragen mag omvatten, terwijl nu nog een beperking geldt van maximaal f 1500,-. Ook worden allerlei formaliteiten afgeschaft die in het huidige recht nogal eens tot voor slachtoffers onverteerbare beslissingen leiden.

- Er zal een nieuwe schadevergoedingsmaatregel worden ingevoerd. Dat wil zeggen: de dader kan voortaan als strafrechtelijke sanctie de verplichting worden opgelegd om de schade van het slachtoffer te vergoeden. Hoewel juridische leken niet onmiddellijk rode oortjes zullen krijgen bij het vernemen van dit idee, betreft het in feite een principiële doorbraak van de eerste orde. Er wordt nu namelijk eindelijk afstand genomen van het geborneerde uitgangspunt dat straf en schadevergoeding per definitie niets met elkaar te maken hebben. Orthodoxe juristen hebben altijd verdedigd dat alleen de straf een leedtoevoeging aan de dader inhoudt. Zij zagen - en zien - het verkeerd. Gedwongen schadevergoeding kan vanuit een dogmatische, een pedagogische, een educatieve en vanuit een sociaal-technologische invalshoek (preventie en afschrikking) precies dezelfde functies hebben als de traditionele strafsanctie. Het superieure karakter van deze nieuwe modaliteit is dan gelegen in de omstandigheid dat er eindelijk ook eens iemand echt beter van wordt, de begunstigde. Als beslissend voordeel van de schadevergoedingsmaatregel moet vervolgens worden genoemd dat de executie daarvan in handen is gelegd van de overheid. Dat wil zeggen: de

[p. 136]

tenuitvoerlegging van de rechterlijke beslissing is opgedragen aan het Openbaar Ministerie, het slachtoffer hoeft niet zelf een deurwaarder in te schakelen om aan zijn geld te komen. Hoe belangrijk dit is kan worden afgeleid uit buitenlandse ervaringen, die eenduidig hebben uitgewezen dat er niets van terecht komt als een particuliere burger de rechterlijke beslissing moet gaan effectueren. In Frankrijk bijvoorbeeld kon maar 20% van de toegewezen schadevergoedingen daadwerkelijk worden geïncasseerd. Het laat zich raden welke verbittering ontstaat indien een benadeelde wordt geschoffeerd doordat hij uiteindelijk met lege handen blijft staan nadat hem bij rechterlijk vonnis gouden bergen in het vooruitzicht zijn gesteld.

- Het wetsontwerp brengt weinig schokkende veranderingen in de regeling van het Schadefonds Geweldsmisdrijven. Dit fonds wordt door de overheid gevoed en beheerd; het doet uitkeringen aan een beperkte categorie slachtoffers die worden aangemerkt als ‘de meest schrijnende gevallen’. De details van de wettelijke bepalingen doen hier niet ter zake. Van belang is vooral de trage afhandeling van veel verzoeken om een tegemoetkoming. Voorzover de vertraging - die niet zelden kan oplopen tot meer dan twee jaar - het gevolg is van gebrekkige administratieve ondersteuning van het fonds, zou een simpele budgettaire maatregel moeten worden getroffen waarmee nodeloos leed van talrijke slachtoffers in de toekomst kan worden voorkomen.

In 1990 heeft het departement van Justitie een beleidsplan uitgebracht waarin de voornemens voor de komende vijf jaar zijn ontvouwd. De minister kondigt onder andere aan dat de mogelijkheden worden onderzocht om een zogenaamde ‘slachtoffertax’ in te voeren. Volgens dit idee zou elke geldboete die door de rechter wordt opgelegd of door de officier van justitie in het kader van een transactie wordt gevorderd, met 5% worden verhoogd. Het surplus zal dan ten goede komen aan de slachtoffers. De nieuwe ‘tax’ is een verfrissende, interessante vernieuwing in ons strafrechtelijk systeem. Het zal echter sterk van de uitwerking afhangen in hoeverre de revenuen ook daadwerkelijk progressief ten goede zullen komen aan de doelgroep. Er bestaat immers altijd het risico dat zo'n operatie alleen maar leidt tot boekhoudkundige verschuivingen van geldstromen, waarbij de middelen die aan de ene kant extra worden ingebracht aan de andere kant van het stelsel weer verdwijnen door aanpassing van de subsidiegelden.

De Nederlanders zijn niet de enigen die hebben ingezien dat de belangen van slachtoffers van misdrijven beter dienen te worden beschermd. Het is een algemene, internationale trend om het strafrechtelijk systeem in deze richting te hervormen. Daarbij doet zich evenwel het wonderlijke verschijnsel voor dat het Europese Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens (het Verdrag van Rome uit 1950) een complicerende factor vormt. Deze conventie beoogt onder andere een zekere kwaliteit van ieder strafproces te garanderen. Je zou verwachten dat er aandacht wordt besteed aan de rechten en vrijheden van iedereen die bij zo'n geding is betrokken. Dat is echter niet het geval. Het is bepaald curieus dat in de diverse verdragsbepalingen met geen woord wordt gerept over een behoorlijke bejegening van slachtoffers van misdrijven (zie Stefan Trechsel, ‘Die Bedeutung der Europaïschen Menschenrechtskonvention im Strafrecht, ZStW 1989, p. 826). Anderzijds zijn er wel voorschriften in aan te treffen die op een voor de slachtoffers catastrofale wijze worden uitgelegd en toegepast. Zo kan de regel die de verdachte er aanspraak op geeft een getuige ter terechtzitting mondeling te ondervragen, grote psychische schade tot gevolg hebben als de getuige bijvoorbeeld het slachtoffer is van een ernstig zedendelict (denk aan het tumult rond de zaak Finkensieper). In dergelijke situaties ontstaan veelal netelige problemen wanneer allerlei intieme details in het openbaar worden opgerakeld. De aanwezigheid van pers en publieke tribune verleent de openbaar-

[p. 137]

heid van de zitting een meedogenloos karakter. Wanneer zo'n beproeving voor het slachtoffer dan wordt gerechtvaardigd met een beroep op de mensenrechten van de verdachte, kan het slachtoffer gemakkelijk de indruk krijgen tussen de kaken van de in toga gehulde juristen te worden vermalen.

We moeten dus steeds de onderlinge verhouding tussen de diverse deelnemers aan het proces in de gaten houden. Daarbij dient te worden bedacht dat het opkomen voor de belangen van benadeelden helemaal niet ten koste hoeft te gaan van de positie van daders. Slachtofferzorg is geen partijpolitiek geëngageerde ‘law and order’-beweging, waarin voor een verharding van het strafklimaat wordt gepleit of een vermindering van reclasseringsmogelijkheden wordt gepropageerd. Het tegendeel is zelfs het geval. Een verdere humanisering van de strafrechtspleging lijkt het beste middel te zijn om recidive te verminderen en daardoor bij te dragen aan preventie van nieuwe victimisatie. Slachtofferhulp is gelukkig geen ‘zero-sum-game’.

Op 22 februari wordt jaarlijks een ‘dag van het slachtoffer’ georganiseerd (zij het niet op een opzienbarend grote schaal). Op een affiche dat voor die gelegenheid is gedrukt, staat een citaat van de vermoorde burgerrechtenactivist ds. Martin Luther King, luidende: ‘The tragedy in the world is not the brutality of evil people, but rather the silence of the good people.’ Mooie woorden. Slachtoffers verdienen erkenning. Zij hebben recht op verbale en tastbare ondersteuning. Wij mogen hen niet in de kou laten staan.