De Gids. Jaargang 155

Irene J.F. de Jong
Homerus' Muze

Wie aan de Muzen denkt, denkt aan inspiratie, het plotseling opkomen van een idee of beeld dat van iemand bezit neemt en hem of haar tot creatieve activiteit aanzet. Deze opvatting van inspiratie als tijdelijke bezetenheid, letterlijk het ‘door een godheid bezeten zijn’ (Grieks: enthousiasmos), stamt van Plato. Vier eeuwen daarvoor was het Homerus die als eerste Westeuropese dichter over de Muze sprak. Zijn Muze is evenwel, zo zal in dit essay betoogd worden, een andere dan de zojuist geschetste, platoonse Muze.

Laten we om te beginnen eens luisteren hoe Homerus, of liever de verteller van de homerische epen, aan het begin van zijn verhaal de Muze aanroept:

‘Godin, bezing mij de wrok van de zoon van Peleus, Achilles, de onzalige wrok...’

(Ilias 1.1-2)

‘Muze, vertel mij van de listige man, die lang rondzwierf...’

(Odyssee 1.1-2)

Uit deze passages worden twee zaken duidelijk: het is de verteller die het initiatief neemt en door middel van een gebiedende wijs de Muze tot het bezingen, vertellen aanzet. Het is ook de verteller die het onderwerp bepaalt. Er is hier dus niet sprake van een kunstenaar die plotseling van buitenaf door een idee gegrepen wordt. Dit is ook goed te begrijpen wanneer we ons realiseren dat de Ilias en Odyssee traditionele verhalen zijn, waarvan de stof in grote lijnen vaststond.

Als de Muze dus niet de verteller zijn onderwerp aan de hand doet, wat is haar rol dan wel? Een belangrijke aanwijzing krijgen we in een andere Muzen-aanroep:

‘Vertelt mij nu, Muzen die Olympische paleizen bewonen, - want jullie zijn godinnen en jullie zijn aanwezig [bij alles wat er gebeurt] en weten alles uit eigen aanschouwing, maar wij mensen weten niets uit eigen aanschouwing maar slechts van horen zeggen - wie de aanvoerders der Grieken waren.’

(Ilias 2.484-7)

Door de hulp die hij van de Muzen krijgt, kan de verteller garanderen dat zijn verhaal een getrouwe weergave is van wat zich in het verleden afgespeeld heeft; een weergave die gebaseerd is op een ooggetuigenverslag en niet op geruchten. Ditzelfde idee komt naar voren in de scène waarin Odysseus de zanger Demodocus, werkzaam aan het hof van de Phaeaken, complimenteert met de manier waarop hij zojuist een episode uit de Trojaanse oorlog bezongen heeft:

‘Demodocus, jou prijs ik het meest van alle stervelingen. Of de Muze heeft je onderwezen of Apollo, want zo treffend bezing jij het lot van de Grieken, al wat ze ondernamen en ondervonden en zwoegden, (zo treffend) alsof je er zelf bij geweest bent of het van een ander die er bij geweest is gehoord hebt.’

(Odyssee 8.487-91)

Het is de hulp van de Muze, ja van de god Apollo zelf (Odysseus is hier zeer complimen-

[p. 62]

teus), die ervoor zorgt dat Demodocus zo treffend, dat wil zeggen waarheidsgetrouw, vertelt. En Odysseus kan het weten want hij is zelf deelnemer aan de oorlog geweest. We kunnen dus concluderen dat de homerische verteller door zijn Muzen-aanroepen op subtiele wijze zijn eigen verhaal aanprijst, vooral de waarheidsgetrouwheid ervan. Het is aan deze waarheidsclaim dat ik de rest van dit essay wil wijden.

De homerische epen kunnen beschouwd worden als een vorm van proto-geschiedschrijving: ze moeten de herinnering bewaren aan roemrijke daden uit het verleden. In hoeverre de gebeurtenissen ook echt historisch zijn, is onderwerp van veel discussie (Ithaca!), maar waar het mij om gaat is de intentie. Hoewel zijn methode verschillend is, heeft de ‘vader van de geschiedenis’ Herodotus hetzelfde oogmerk met zijn werk:

‘Hier volgt een uiteenzetting van het onderzoek dat Herodotus uit Halicarnassus heeft ingesteld met de bedoeling dat de handelingen der mensen niet op de lange duur in vergetelheid zouden geraken en dat de belangrijke en bewonderenswaardige daden, enerzijds door Grieken, anderzijds door niet-Grieken verricht, niet van roem verstoken zouden blijven.’

(Historiën 1, vertaling O. Damsté)

Zowel Herodotus als Thucydides nemen Homerus als historische bron voldoende serieus om een aantal paragrafen aan hem te wijden aan het begin van hun geschiedwerken.

Tegelijkertijd moeten we ons evenwel heel goed realiseren wat historische waarheid voor de epische verteller dan wel betekende. Om dit duidelijk te maken noem ik twee gevallen uit de Ilias waarbij personages in het verhaal terugblikken op een gebeurtenis uit het verleden. Het eerste geval betreft de Griekse held Menelaus. Deze weert zich geducht bij de verdediging van het lijk van Patroclus. Op een gegeven moment komt de Trojaan Euphorbus, zoon van Panthous, tegenover hem te staan en sommeert hem hooghartig het lijk op te geven. Menelaus antwoordt als volgt (ik citeer in het vervolg de vertaling van H.J. de Roy van Zuydewijn):

‘Zeus, onze Vader, dit snoeven gaat alle perken te buiten!

Panter noch leeuw, zomin als de wilde, moordlustige ever,

die wel het meest overmoedig en trots op de kracht van zijn lichaam

pleegt te vertrouwen, zijn van zo'n moedige strijdlust bezield als

Panthous' zoons, indien je die speervechters zelf moet geloven.

Ook Hyperenor, de strijdbare temmer van paarden, had weinig

baat bij zijn jeugd, toen hij onlangs, de tweekamp met mij onderschattend,

wachtte op mij en beweerde dat ik van de Grieken de slechtste

speervechter was. Maar de man kwam, zo zeg ik je, niet op zijn eigen

voeten naar huis om vreugd aan zijn ouders en vrouw te bezorgen.’

(Ilias 17.19-28)

Het gevecht tussen Hyperenor en Menelaus vond plaats in het veertiende boek. Afgezien van de uitkomst, de dood van Hyperenor, herkennen we weinig van hetgeen Menelaus zojuist verteld heeft:

‘Atreus' zoon [Menelaus] stak vervolgens de herder van 't volk Hyperenor

recht in de zijde; zijn speer met de moordende kracht van zijn bronspunt

boorde zich dwars door zijn darmen. Door de geopende wonde

haastte zich zijn ziel naar buiten, en duisternis dekte zijn ogen.’

(Ilias 14.516-9)

Waar zijn de uitdagende woorden van Hyperenor, waarover Menelaus het heeft in boek 17? Moeten we ervan uitgaan dat hij deze simpelweg verzint om zijn tegenstander Euphorbus af te troeven? Dat zou een gevaarlijke tactiek zijn, omdat deze hem dan als leugenaar zou kunnen ontmaskeren. Tevens is het de gewoonte van de verteller om wanneer een personage liegt - en met name Odysseus doet dat nogal eens in de Odyssee - dat expliciet aan te geven. Nee, we moeten ervan uitgaan dat Menelaus' versie van het verleden net zo ‘waar’ is

[p. 63]

als die van de verteller. Alleen legt Menelaus nadruk op een feit, het uitdagend spreken van Hyperenor, dat in zijn situatie het meest actueel is. Immers, ook Hyperenors broer Euphorbus had Menelaus zojuist snoevend toegesproken. Kortom, het verleden staat niet vast, maar is een arsenaal van gebeurtenissen waaruit geput kan worden al naar gelang de situatie vereist.

Het tweede voorbeeld betreft de Trojaanse aanvoerder Hector. Het is de wil van Zeus dat de Grieken tijdelijk het onderspit delven in de strijd. Hector weet daardoor voor het eerst in de oorlog tot in het Griekse scheepskamp door te dringen. Op dat moment spreekt hij zijn manschappen als volgt toe:

‘Heden schenkt Zeus ons de dag die alles vergoedt en waarop hij

toestaat de schepen te nemen die tegen de wil van de goden

hier zijn en zoveel ellende hebben gebracht, door de lafheid

van de geronten die mij en het volk, toen ik hier bij de schepen

strijd wilde voeren, dat hebben belet en ons daarvan weerhouden.’

(Ilias 15.721-9)

Een heel andere verklaring voor het feit dat Hector nooit eerder tot in het scheepskamp doordrong, weet Achilles te geven:

‘Toen ik aan de zijde der Grieken nog meevocht,

waagde het Hector niet ver van de stadsmuur te strijden, maar verder

dan tot de Scaeïsche poort en de eik kwam hij niet...’

(Ilias 9.352-4)

Deze woorden maken deel uit van Achilles' antwoord aan de delegatie der Grieken, die gekomen is om hem te smeken weer aan de strijd deel te nemen. Zijn antwoord is nee, en niet zonder welbehagen schetst Achilles de gevolgen voor Agamemnon, die nu zonder zijn beste strijder (Achilles) Hector moet zien te weerstaan. Toen hij nog meedeed... Beide sprekers geven een versie van het verleden die bij hun karakter en de situatie waarin ze verkeren past en als zodanig zijn beide versies ‘waar’.

Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat ook de verteller zelf op een vergelijkbare manier met het verleden, de traditionele verhaalstof omgesprongen is. Afgezien van de hoofdlijnen waar niet aan getornd kon worden (Troje moet vallen, Odysseus moet heelhuids naar Ithaca terugkeren) heeft hij waarschijnlijk op vele punten het verhaal naar eigen inzicht ingevuld.

Aangezien we niet beschikken over epische gedichten die ouder zijn dan de Ilias en Odyssee is dit proces moeilijk te illustreren. Toch zijn er wel gevallen in de tekst zelf waarbij de verteller tweemaal eenzelfde gebeurtenis uit het verleden verhaalt en we de versies kunnen vergelijken. Ik geef één voorbeeld, weer uit de Ilias. Het betreft de lotgevallen van de Trojaanse prins Lycaon die eens, in de tijd voor het begin van de Ilias zelf, door Achilles gevangen genomen was, verkocht en uiteindelijk door een relatie weer vrijgekocht was. Dit incident wordt de eerste keer verteld door de verteller op het moment dat Lycaon opnieuw in aanraking met Achilles komt:

‘Daar trof hij [Achilles] Priamus' zoon aan, Dardanus' kleinzoon, Lycaon,

juist toen de man wilde wegvluchten uit de rivier. Al eens eerder

had op een nachtelijke tocht hij Lycaon gevangen genomen,

en met geweld uit de gaard van zijn vader gevoerd,...

Toen overviel hem het onverwacht kwaad van de grote Achilles,

die hem vandaar op de schepen naar 't mooigebouwd Lemnos vervoerde,

waar hij als slaaf werd verkocht aan de zoon van koning Jason.’

(Ilias 21.34-41)

Ook Lycaon zelf zegt even later dat Achilles hem verkocht aan de zoon van koning Jason (78-9). Twee boeken later vertelt de verteller het verhaal nog eens heel kort, als onderdeel van de beschrijving van een zilveren mengvat dat Achilles tijdens de lijkspelen voor Patroclus uitlooft:

[p. 64]

‘Over de mistige zee was het stuk door Phoenicische zeelui

overgebracht naar de haven van Lemnos en Thoas geschonken.

Later, als prijs voor Lycaon, Priamus' zoon, schonk Euneus,

zoon van Jason, het vat aan de dappere krijgsheld Patroclus.’

(Ilias 23.744-7)

Nu is het dus Patroclus die Lycaon verkocht heeft. Deze andere versie van het verleden is wederom in de context goed begrijpelijk. Het feit dat het mengvat bezit is geweest van Patroclus, de man voor wie de lijkspelen gehouden worden, maakt het extra waardevol als prijs.

Uit de drie voorbeelden blijkt dat de homerische verteller flexibel met het verleden omspringt. Epische ‘geschiedschrijving’ beoogt geen reconstructie van ‘wie es eigentlich gewesen’ is, maar is een dynamisch proces: het belang van het moment beïnvloedt, ja bepaalt de perceptie van het verleden. Het is dus niet zo, zoals door de classicus Rösler beweerd wordt, dat de epische verteller de traditie als ‘objektive, verbindliche Wahrheit’ doorgeeft, maar de verteller maakt, natuurlijk binnen bepaalde grenzen, die traditie.

Tegen deze achtergrond wordt ook hetgeen aan het begin van dit stuk over de rol van de Muze gezegd werd extra belangrijk. Voor Rösler en vele anderen is de verteller slechts de spreekbuis van de Muze, die zonder eigen inbreng haar woorden vertolkt. Wanneer we evenwel uitgaan van een meer zelfstandige houding van de verteller, die zelf het initiatief neemt en het onderwerp vaststelt, past dit beter bij zijn creatieve omgang met het verleden, de traditie. Dit verleden, deze traditie staat niet vast, maar is steeds in beweging.

Tot slot wil ik nog ingaan op de invloed die deze homerische waarheidsopvatting heeft gehad. Er wordt namelijk vaak gesuggereerd dat dit idee van het verleden als een fluïdum typisch is voor de orale epische dichtkunst. Bij gebrek aan geschreven bronnen was het bijna onvermijdelijk dat het verleden steeds bijgesteld werd op grond van het heden. Deze flexibele benadering van het verleden lijkt mij echter niet een exclusieve eigenschap van het epos. Ook een geschiedschrijver als Thucydides, die nog veel hogere historische eisen aan zijn werk stelde dan Herodotus, permitteert zich een zekere vrijheid bij de beschrijving van de historische feiten. Zo zegt hij zelf dat hij bij de weergave van redevoeringen de kern van wat iemand gezegd heeft weergeeft, maar niet noodzakelijkerwijs diens precieze woorden. Onlangs is er een geruchtmakende studie verschenen van een oud-historicus, Woodman, die heel sterk, volgens velen te sterk, het retorisch karakter van de antieke geschiedschrijving benadrukt. Hij besteedt daarbij veel aandacht aan de invloed van het homerische epos op de Griekse geschiedschrijvers. Hoewel hij enigszins doordraaft, is het boek van Woodman een interessante aanvulling op de bekende studies van Hayden White, Mink en Ankersmit, die de retoriek van de moderne historiografie, vanaf Ranke, behandelen.

Niet alleen geschiedschrijvers maar ook de Griekse tragediedichters hebben Homerus' opvatting over het verleden en de literaire traditie overgenomen. Het is een bekend gegeven dat, wederom met uitzondering van enkele harde feiten (Oedipus doodt zijn vader en trouwt zijn moeder, Agagemmenon wordt bij terugkeer uit Troje gedood, zijn zoon Orestes doodt Clytemnestra), de verhalen aangepast konden worden al naar gelang het idee dat een tragediedichter duidelijk wilde maken. Juist deze variaties maakten dat de traditionele verhaalstof zo lang inspiratie voor zo veel stukken kon leveren. Ondanks de veranderende opvatting over inspiratie waarde dus in dit opzicht Homerus' Muze nog lang door de Griekse literatuur.

Literatuur

O. Andersen, ‘The making of the past in the Iliad’, in Harvard Studies in Classical Philology 93 (1990), 25-45.

P. Murray, ‘Poetic inspiration in early Greece’, in Journal of Hellenic Studies 101 (1981), 87-100.

W. Rösler, ‘Die Entdeckung der Fiktionalität in der Antike’, in Poetica 12 (1980), 283-319.

A.J. Woodman, Rhetoric in classical historiography (Croom Helm, London & Sydney) 1988.