De Gids. Jaargang 154

[p. 919]

Buitenlandse literatuur
Literatuurwetenschap

A. Agnes Sneller & Agnes Verbiest
Literatuurwetenschap en het verlies van de onschuld

Teksten zijn evenzeer produkt als producent van de maatschappij waarin ze functioneren. Het toegenomen inzicht in het machtskarakter van de samenleving betekent dat ook teksten - literaire, cultuur-religieuze, historische, filosofische - op dat machtsspel kunnen worden onderzocht. Binnen de literatuurwetenschap is een stroming aan het ontstaan die een dergelijke analyse tot haar taken rekent. De publikaties shockeren niet alleen om hun bemoeienis met heersende ideologieën, maar ook om de onbekommerde interdisciplinariteit van de studies.

De redactie van de rubriek Buitenlandse literatuur van De Gids vraagt zich in het derde nummer van jaargang 154 (‘Een nieuw paradigma in de literatuurwetenschap?’) af of de literatuurwetenschap haar onderzoeksveld wel naar andere dan literaire teksten moet verbreden. Dat zou immers betekenen dat men zich niet meer strikt aan gevestigde literatuurbenaderingen kan houden. Tegelijk zou de literatuurwetenschap zich functies toeëigenen, waardoor in haar studies - vooral in de Verenigde Staten - ‘.... de literatuur ondergeschikt [lijkt] aan de opvattingen en ideologieën van de auteurs van deze studies zelf’.

Doordat de vraag naar het bestaansrecht van een ideologiekritische literatuurbenadering wat defensief geformuleerd wordt, lijkt het alsof alleen bijzonder krachtige argumenten een positief antwoord kunnen waarmaken. Volgens ons echter is er geen enkel pleidooi nodig en volstaat de constatering dat er een ideologiekritische benadering bestaat.

Als onze bijdrage aan de Gids-discussie al een pleidooi moet zijn, dan is het er een om iedere studie uit de nieuwe stroming op eigen merites te beoordelen en om tegelijk de literatuurwetenschappelijke blik in het algemeen te verruimen met de ideologiekritische invalshoek. Als daartoe andere wetenschappen zinvol kunnen worden ingezet, dan moet daarvan natuurlijk niet worden afgezien uit angst voor vakoverschrijding. We zijn er niet blind voor dat een ideologiekritische leeshouding kan afdoen aan het naïeve leesplezier; de winst van een extra dimensie maakt volgens ons dit verlies goed.

Onze argumentatie wordt geen theoretische beschouwing, maar een demonstratie. Aan de hand van voorbeelden uit recente publikaties laten wij zowel de mogelijkheid tot blikverruiming als de specifieke risico's zien van een ideologiekritische benadering van teksten. Het werk van Mieke Bal, Ernst van Alphen, Maaike Meijer, en de onlangs verschenen opstellenbundel De canon onder vuur geven daar alle aanleiding toe.

In Verkrachting verbeeld neemt Mieke Bal onder meer een bijbelverhaal in studie. Het is de

[p. 920]

voor hedendaagse lezers ondoorgrondelijke tekst Richteren 19, waarin een vrouw, na een nacht lang door vele mannen verkracht te zijn, door haar echtgenoot in twaalf stukken wordt gesneden als oproep ten oorlog aan de twaalf stammen van Israël. Bal laat het niet bij een zorgvuldige lezing van de tekst en een vergelijking van verschillende vertalingen met elkaar en met de grondtekst, ze stelt ook de vraag naar de machtsverhoudingen en onderzoekt daartoe de opbouw van de samenleving ten tijde van het verhaal. Daardoor wordt het mogelijk het verhaal te zien als een strijd tussen twee samenlevingsstructuren die in huwelijksvormen tot uitdrukking komt. In de ene traditie woont de vrouw als eigendom van haar vader ‘van haar wieg tot zijn graf’ (Bal 1988:60) in het vaderlijk huis, in de andere traditie heeft ze bij haar echtgenoot te wonen. De vrouw, van wie sommige vertalingen ten onrechte zeggen dat zij hoereerde, blijkt het gruwelijk slachtoffer van de machtsstrijd tussen mannen. De excursie van Bal naar de antropologische wetenschap levert een mogelijke duiding op.

Behalve tot dergelijke nieuwe tekstinterpretaties kan een maatschappijkritische literatuurbenadering leiden tot ontdekkingen over het functioneren van teksten in de samenleving of over de maatschappelijke belemmeringen waardoor teksten soms juist niet tot hun recht komen. Zo demonstreert Maaike Meijer in De Lust tot Lezen overtuigend dat meegaande lezers hun keuzes laten bepalen door de Mythe van de Ene Literatuur, de conventie dat er een homogene literatuur zou bestaan en dat wat niet aan dat Ene beantwoordt, minder of helemaal geen aandacht verdient. Daarnaast wordt die Ene Literatuur vaak ook nog beschouwd als ontheven aan ideologie en zou zij zelfs een tegenwicht vormen tegen het ideologisch geweld dat de lezers in het dagelijks leven omringt. Meijer concentreert zich in De Lust tot Lezen op het eerste deel van de mythe en weet zelf in haar boek de literaire traditie als een meervoudig stelsel van circuits van literaire produktie en receptie te beschrijven. Het tweede onderdeel van de mythe, de ideologievrijheid van de kunst, is volgens Meijer in de laatste decennia uitvoerig en fundamenteel door anderen bekritiseerd (1988:321).

Desondanks troffen wij de meegaande, niet voldoende kritische leeshouding nog op de meest onverwachte plaatsen aan. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal geeft hiervan een illustratie bij het lemma verdraaid. Een van de toegekende betekenissen luidt: ‘van gevoelens t.o.v. iem. anders (in negatieven zin) veranderd zijnde’. Als bewijsplaats dient het volgende citaat van Jacob Cats:

Hy (zekere vrijer) vraegt haer... wat haer mag beletten. Dat sy geen gunstig hert op hem begeert te setten... De reden (seyt de maegt) en kan ick niet versinnen... Gy hebt beleefder aert als onse rouwe gasten (...),

Maer echter, lieve maet, en des al niet-te-min,
Voor u en is geen plaets in mijn verdraeyde zin.

Hiermee wijst Aspasia het aanzoek van herder Damon af. Kennis van de zeventiende eeuw en van Cats lijken de wnt-interpretatie te bevestigen. Meisjes kunnen wispelturig zijn, een eens gegeven belofte wordt zomaar weer ongedaan gemaakt. Echter, de betekenistoekenning is onjuist. De redacteur is te gemakkelijk meegegaan met het eigen of het aan Cats toegeschreven wereldbeeld. Met voldoende alertheid op mogelijke eigen vooronderstellingen had de redacteur alleen al aan het geciteerde fragment genoeg gehad om een andere interpretatie vast te stellen. Lezing van het volledige verhaal geeft daarvan nog eens de bevestiging. Aspasia heeft gewoon geen zin om te trouwen. Ze heeft Damon noch enige andere herder ooit iets anders gesuggereerd. Haar zin is anders gericht dan die van andere meisjes van haar leeftijd en daarmee dus verdraaid.

Er kan een wispelturig meisje uit ons cultuurgoed geschrapt worden.

Dat dezelfde Aspasia later geschaakt wordt, naar het hof van vorst Cyrus wordt gebracht, door deze als bijzit en later als echtgenote hooglijk wordt vereerd en dat ze dus heel ge-

[p. 921]

lukkig is, klopt precies met het wereldbeeld dat de redacteur bij Cats veronderstelde. Dat maakt het dan ook extra ingewikkeld om te ontdekken dat de ‘wispelturigheid’ van Aspasia niet uit de zeventiende eeuw, maar uit twintigste-eeuwse vooronderstellingen spruit.

Een kritische benadering blijkt zinvol. Besef van het allesdoordringend belang van taal en taalgebruik plus de bewustheid van de onvermijdbaarheid van waarden en waardering - J.J.A. Mooij noemt de laatste twee als factoren die in het geding zijn in de hedendaagse literatuurwetenschap (De Gids, jrg. 154 nr. 3:235) - helpen vragen aan teksten te stellen die de tekst in eerste instantie niet oproept en die vanuit de eigen cultuurgebondenheid niet vanzelf bij de interpretator opwellen. Door die kritische houding wordt ook herbezinning mogelijk op reeds bestaande, gangbare interpretaties die, zoals bij Aspasia's verdraaide zin, daar niet vanzelf aanleiding toe geven.

Dergelijke tekstarbeid brengt echter het risico mee dat men op een dwaalspoor komt. Teksttrouw blijft dan ook een eerste vereiste. Geen vraag - ook een ideologiekritische niet - is zo relevant dat de tekst daaraan ondergeschikt mag worden. De opbrengst van excursies naar andere wetenschappen moet vakkundig, controleerbaar en met de nodige terughoudendheid worden ingezet.

Een voorbeeld van zowel gebrek aan teksttrouw als van overhaaste duiding op grond van een andere wetenschap - psychoanalyse in dit geval - is de behandeling door Ernst van Alphen van Het godgeklaagde feest van Willem Brakman. Een psychoanalytische interpretatie van literaire teksten lijkt ons even gerechtvaardigd als een dergelijke duiding van teksten die op de divan geproduceerd worden. Maar natuurlijk alleen onder voorwaarden.

De hoofdfiguur van Brakmans roman denkt terug aan een kerstavond die hij eens als kleine jongen tekenend aan de huiskamertafel beleefde:

Hij dacht aan de andere kamers die donker waren en zonder feest, en behaaglijk tekende hij verder. Door de geuren, de geluiden, de warme stemmen kon hij maar niet ophouden en de tekening werd steeds lelijker. [...] en toen zijn moeder de tafel wilde dekken had hij de tekening, opeens tot in zijn gebeente vermoeid en lusteloos, in vieren gevouwen en door het klepje van de kachel laten glijden.

De interpretator Van Alphen, die blijkens zijn dissertatie Bij wijze van lezen; verleiding en verzet van Willem Brakmans lezer voor de psychoanalyse een belangrijke plaats wil inruimen, beschrijft de afloop van de scène als volgt:

Toen zijn moeder de tafel wilde dekken, had zij de tekening in vieren gevouwen en hem in de kachel gegooid. (onderstreping van S&V)

Aan deze beschrijving hecht Van Alphen een interpretatie die spreekt van ‘de botte onverschilligheid van de moeder’ (1988:173). Werk aan de winkel voor psychoanalytici, echter niet om Brakmans personage van een rijkere duiding te voorzien!

Grensoverschrijding naar andere wetenschappen is gerechtvaardigd, maar brengt gevaren mee. Bovendien is het niet altijd nodig voor ideologiekritisch lezen. De onderlinge samenhang van teksten, de literaire of andere traditie waarin ze staan, kan soms al heel wat indicaties geven. In Renaissance-teksten treft de lezer soms in de marge expliciete verwijzingen naar andere teksten aan. Of dat nu door aandacht van de auteur voor het leesgenot van de lezers of door ijdelheid werd ingegeven, interpretatoren kunnen er hun voordeel mee doen.

Dikwijls ook staan doorverwijzingen min of meer verborgen in de tekst zelf te lezen. Zo is het juist de impliciete verwijzing naar de plechtstatige openingsmonoloog van de Gijsbrecht - veel lezers zal die nog met deftige dictie in de oren klinken - die de even grimmige als vrolijke ironie uitmaakt van de naam van het restaurant onder aan de dijk in Renate Dorresteins gelijknamige boek Het Hemelse Gerecht. Wie zulke verwijzingen niet opmerkt, loopt leesgenot mis en kansen op verdergaande -

[p. 922]

ook ideologiekritische - vragen.

Van Alphens interpretatie van Brakmans roman De reis van de douanier naar Bentheim is een voorbeeld van dergelijke gemiste kansen. Dat is des te verwonderlijker, omdat intertekstualiteit een van de belangrijke karakteristieken is van het postmodernisme, waartoe, volgens Van Alphen, het werk van Brakman gerekend moet worden. In De reis van de douanier naar Bentheim valt al heel in het begin, op pagina zes, de naam van Staring en de roman eindigt met de woorden:

Heer tollenaar,... Wij zien elkander weder!...

Volgens ons een duidelijke verwijzing naar Jaromir, de klaploper uit het verhaal van Staring die gratis onderdak en voeding krijgt door zich met ‘Twee Paardenvoeten en een Koestaart’ voor de duivel uit te geven. Wanneer de waard, blij dat hij eindelijk van hem af is, zijn gast uitgeleide doet, draait Jaromir zich nog eens om en voegt de bibberende waard toe:

Heer waard! Wij zien elkander weêr.

De allusie naar de schelmenstreek van Jaromir is Van Alphen ontgaan. Hij interpreteert:

En dat klopt. Slechts enkele maanden later kon de lezer de strijd weer aanbinden met de bedrieglijke, verleidelijke Brak-manie-aanse verteller, in een volgende roman: De oorveeg.

Kreeg hier een eventueel ideologiekritische interpretatie geen kans door gebrek aan inzicht in intertekstualiteit, het komt ook voor dat juist de ideologiekritische benadering de oorzaak is van interpretatiemissers of -fouten. Dat is volgens ons het geval bij de interpretatie door Mieke Bal van Du Perrons Het land van herkomst. In deze roman plaatst de auteur hoofdstukken uit het (Indische) verleden van de hoofdpersoon Ducroo tegenover hoofdstukken die in het heden spelen. Ducroo wil zich de emoties en keuzes vooral uit zijn verleden zo scherp mogelijk bewust maken om in het heden van de roman zijn persoonlijke en politieke beslissingen op integere wijze te nemen. Verdoezeling van welke eigen emotie ook zou tot conventioneel, onkritisch handelen en tot gebrek aan waakzaamheid ten opzichte van het om zich heengrijpend fascisme kunnen leiden, zo geeft de roman de gedachtengang van Ducroo te verstaan.

Bal wijst in De canon onder vuur de roman af op grond van racistische en seksistische fragmenten. Ze vindt dat Ducroo, als verteller, niet expliciet genoeg afstand neemt. Bal is dus niet bereid deze fragmenten te lezen als het zelfonderzoek van Arthur Ducroo en daarmee als van een andere orde dan de overige delen van de roman. Haar ideologiekritische benadering brengt Bal tot deze fatale niveauverwarring.

Terzijde wijzen we op de andere niveaufout die de interpretator ten aanzien van Het land van herkomst maakt: het personage Ducroo wordt gelijkgesteld met de auteur Du Perron (Bal 1991:138). De ellende die een dergelijke verwarring met zich mee kan brengen, werd onlangs weer duidelijk in de affaire rondom de geruchtmakende interpretatie die Maaike Meijer in De Lust tot Lezen gaf aan de gedichten van Neeltje Maria Min. Heel terecht gaf Bal toen keer op keer te kennen dat de duiding van gedichten iets heel anders is dan het verstrekken van (auto)biografische gegevens van de dichteres. Toch is Bals eigen houding in deze zaak onduidelijk. In Verkrachting verbeeld (1988:80) kondigt Bal het boek van Meijer en de ‘verzwegen verkrachting’ aan. De toegevoegde noot luidt:

Om redenen van discretie ten aanzien van de dichteres in kwestie en ten aanzien van het nog niet gepubliceerde werk van Meijer, vermeld ik niet om welke dichteres het gaat. (1988:102 noot 5)

Discretie ten opzichte van de dichteres die, zo weet iedere literatuurkundige, een ander is dan de ik uit de gedichten, wat kan daarmee bedoeld zijn?

[p. 923]

Persoonlijke bewogenheid en maatschappelijke betrokkenheid kunnen tot literairwetenschappelijke fouten leiden en de ideologiekritische benadering van teksten, die veelal op een dergelijke bewogenheid is geënt, brengt dus zulke risico's mee. Daarvan getuigen deze voorbeelden.

Toch kan een literatuurwetenschapper kennelijk ook de distantie scheppen die nodig is om kritische vragen aan een tekst te stellen over wat voor de lezer zelf nog vanzelfsprekend is. Daartoe moeten lezers enig zicht op zichzelf ontwikkelen. Ze moeten, aldus Meijer in haar bijdrage aan de Gids-discussie (154 nr. 3:244) ‘(...) kunnen reflecteren over de eigen gepositioneerdheid, belangen-, cultuur- en groepsgebondenheid’. Het zal duidelijk zijn dat ook wij een dergelijke houding onontbeerlijk achten, wil de kritische interpretator zich ook maar enigszins kunnen lospellen uit de eigen vooronderstellingen en openstaan voor nieuwe perspectieven. Vanzelfsprekend wordt daarnaast aan ideologiecritici de eis gesteld waaraan elke wetenschapper behoort te voldoen: zorgvuldig omgaan met de gegevens. Of ideologiekritische literatuurkundigen zich daarbij tot letterkundige gegevens beperken of ook andere gebieden betreden, wordt voor ons een irrelevante vraag als hun bevindingen de literatuurwetenschap blijken te verrijken. Dat laatste menen we aan onze voorbeelden te hebben gedemonstreerd, ook al moesten wij tevens verslag doen van uitglijders.

Literatuur

Ernst van Alphen 1988 Bij wijze van lezen; verleiding en verzet van Willem Brakmans lezer. Dissertatie

Ernst van Alphen, Maaike Meijer (red) 1991 De canon onder vuur, Nederlandse literatuur tegendraads gelezen. Van Gennep Amsterdam

Mieke Bal 1988 Verkrachting verbeeld. Seksueel geweld in cultuur gebracht. Hes Uitgevers, Utrecht

Mieke Bal 1991 ‘Door zuiverheid gedreven: het troebele water van Het land van herkomst van E. du Perron’ In: De canon onder vuur, p. 122-143

Christel van Boheemen en Willem Weststeijn 1991 ‘Een nieuw paradigma in de literatuurwetenschap?’ Met reacties van o.a.J.J.A. Mooij en Maaike Meijer In: De Gids jrg. 154 nr. 3, 1991, p. 225-245

Maaike Meijer 1988 De Lust tot Lezen. Nederlandse dichteressen en het literaire systeem. Sara/Van Gennep, Amsterdam