De Gids. Jaargang 154

Politiek leven
Herman de Lange
De betekenis van de Koude Oorlog voor de mislukte machtsovername in Moskou

In de wereldpolitiek voltrekken zich gebeurtenissen en ontwikkelingen in een hoog tempo. De snelheid waarmee deze op elkaar volgen, en de bontgeschakeerdheid van de politieke veranderingen, moeten de Westeuropeanen die in het verloop van 20 tot 30 jaar gewend waren geraakt aan (en vooral ook verwend door) de angstige rust en het vaak geruststellend immobilisme van de Koude Oorlog verbijsteren. De Koude Oorlog was voor de politiek in veel opzichten een luxe artikel geworden. Het denken en de discussie over internationale politiek, buitenlands beleid, veiligheid en binnenlandse verhoudingen verliepen langzamerhand volgens vaste patronen en sjablonen. Dat gaf de politiek een hoge mate van voorspelbaarheid en constantheid waardoor het gevaar dat staten risico's aangingen steeds kleiner werd. Nadat de Koude Oorlog in de periode 1955 tot 1965 beklijfd was, mede dankzij de verankering van een politiek van wapenbeheersing, ontspanning en beperkte samenwerking, werd de internationale politiek niet bepaald door afwisseling en vernieuwing, anders gezegd door risico's en avonturen. Oost en West wisten wat ze aan elkaar hadden. Ook tirades in de buitenlandse politiek en diplomatieke scheldpartijen waren langzamerhand een vast ritueel in het politieke verkeer geworden. Daaraan werd slechts een beperkte betekenis toegekend.

In het politieke debat werden, toen eenmaal de binnenlandse koude oorlog (de periode van het McCartyisme in het Westen) voorbij was, afwijkende meningen wel getolereerd, maar in feite kwamen ze terecht in de marge van de politiek. Extreme afwijkende visies aan de linkerkant en ter rechterzijde werden hoofdzakelijk gecorrigeerd door enkele centrale ontwikkelingen in de Koude Oorlog. Bestrijding van deze opvattingen en van de personen gebeurde natuurlijk ook, maar was niet erg relevant. Ideeën en argumenten van linkse dissidenten verloren geleidelijk hun geloofwaardigheid onder invloed van de materiële en cognitieve corrumperingsprocessen in de Sovjetunie en het communistische blok.

Rechtse en conservatieve extreme visies werden onder invloed van het bestaan van het IJzeren Gordijn en de kernwapens - er bestonden politieke en militaire grenzen tussen West en Oost die men slechts op straffe van een kerwapenoorlog zou kunnen overschrijden - geboekstaafd als gevaarlijke beleidsadviezen. Hun vertegenwoordigers werd regelmatig een

[p. 906]

les in politieke zelfdiscipline voorgehouden. Op deze manier bleven extreem links en rechts in het gareel en oefenden geen beslissende politieke invloed uit. Zij konden zich periodiek beklagen over het kwaadaardige imperialisme en militarisme van het Westen dat het communisme zou hebben gedwongen zijn energie vooral te wijden aan zelfverdediging, respectievelijk de vadsigheid en weerloosheid van de democratieën tegenover autoritaire en dictatoriale stelsels. In het brede midden werden de Koude Oorlog, de bewapeningswedloop, de kernwapenstrategie en het communistische blok routineverschijnselen. Af en toe werd er al dan niet collectief gehuiverd voor de gevaren van een kernwapenoorlog. Soms werd er gekoketteerd met een ondergangssyndroom. Andere malen werd het spookbeeld van het agressieve en expansionistische communisme opgeroepen.

De Koude Oorlog is wel afgeschilderd als een soort intellectuele gevangenis en als een periode waarin pas op de plaats en immobilisme de internationale politiek en het veiligheidsbeleid van staten hebben bepaald. Andere malen lijkt het alsof nu al de Koude Oorlog moet worden bijgezet in het historische paradespel van heroïsche gebeurtenissen. In dat geval is er sprake van onterechte nostalgie. De Koude Oorlog is een heel bijzondere episode in de historische en culturele ontwikkeling van de politiek geweest. Nostalgie is echter niet op zijn plaats. Kritiek als zou de Koude Oorlog politieke veranderingen verhinderd hebben en de status-quo als de onderdrukking in Centraal-Europa hebben bevestigd, is evenmin houdbaar. In dat laatste geval heeft men de bijna onzichtbare, maar uiterst wezenlijke politieke, sociale en culturele veranderingen in West en Oost (en tussen beide politieke en militaire blokken) volstrekt niet waargenomen.

De Koude Oorlog is voor Europa en het Westen in het algemeen een noodzakelijk en weldadig rustpunt geworden. Hoezeer ook de dagelijkse politiek bepaald werd door gebeurtenissen die schijnbaar de stabiliteit verstoorden, de politiek ontwikkelde vooral een robuustheid en continuïteit waardoor politieke waarden en verhoudingen langzamerhand veranderden. Ik noem hier enkele voorbeelden. In deze tijd kon Europa herstellen van een lange historische periode waarin virulente nationalistische ideologieën, militaristische waardevoorstellingen en vernietigende oorlogen de betrekkingen tussen staten en volkeren kapot hadden gemaakt, om maar te zwijgen over de andere gevolgen voor mens en maatschappij. De Koude Oorlog en de kernwapenperiode zijn het tijdvak geworden waarin deze verschijnselen, die ik tezamen de oorlogsbeweging noem, in de doofpot zijn geraakt. Tijdens de Koude Oorlog bereikte de gewelds- en afpersingsdiplomatie een hoogtepunt. Van de andere kant werden haar aanzienlijke beperkingen opgelegd. Zodoende kon een nieuwe en beschaafdere vorm van diplomatie worden aangeleerd. Na een periode van moord, overvallen, omkoping, desinformatie, bedrog, leugen, etcetera kwam er nu een laag vernis die het eventuele bedrog goed maskeerde. Kwam dat spel echter uit, dan werd dat beschouwd als een schending van de nieuwe spel- en omgangsregels.

Mijn voorbeelden hebben ook betrekking op Centraal-Europa en de Sovjetunie. Vaak is gezegd dat landen als Polen, Tsjechoslowakije, Hongarije etcetera het slachtoffer van de Koude Oorlog en van het zogenaamde Jaltasysteem zijn geweest. Deze constatering snijdt hout. Niettemin kan de stelling worden verdedigd dat de wezenlijke en vaak onzichtbare processen in de Koude Oorlog de factoren zijn geworden die vooral verklaren waarom de veranderingsprocessen in de Sovjetunie en Centraal-Europa zo geweldloos, en tevens effectief, zijn verlopen.

Het nieuwe denken in de buitenlandse politiek en het veiligheidsbeleid van de Sovjetunie vanaf 1985 is niet uit de lucht komen vallen. Het is voorlopig nog niet vast te stellen waar de bakermat van het nieuwe denken in de periode vóór 1985 heeft gestaan. Wel is het bekend dat in kringen binnen de wetenschappelijke instituten opvattingen circuleerden die

[p. 907]

het begin van het nieuwe denken markeerden. Daar, maar ook in de heersende politieke kringen, had de mening postgevat dat de binnenlandse en buitenlandse politiek van de Sovjetunie alternatieven en vernieuwing behoefde. In het voetspoor van de tweede Koude Oorlog sinds 1980 was de buitenlandse politiek in een impasse geraakt en ongeloofwaardig geworden. De nieuwe en oude opvattingen in het Westen over veiligheid en vrede (o.a. verwoord in het bekende Palme Rapport over gemeenschappelijke veiligheid) werden in de Sovjetunie in kleinere kringen besproken en overgenomen. De aantoonbare stagnatie in de binnenlandse en de buitenlandse politiek van de Sovjetunie verhoogde de gretigheid waarmee sommigen de alternatieven uit het Westen omhelsden.

Met Gorbatsjov begon de viervoudige revolutie in de Sovjetunie en in Centraal-Europa. De eerste fase van deze revolutie bestond uit een invoering en verbreiding van het nieuwe denken, perestrojka en glasnost. Met deze instrumenten werden de Sovjet-leiding en de publieke opinie in staat gesteld zich te bevrijden van de ingesleten sjablones, percepties, concepten en vaste ideologieën uit een vroegere periode van Koude Oorlog toen het politiek en militair antagonisme nog hoogtij vierde. Deze veranderingen werden op het terrein van de buitenlandse politiek concreet en werkelijk. Bovendien werd de ideologie van de Sovjetunie aan de werkelijkheid aangepast en niet langer andersom. Op deze wijze werd een geschiedenis van verleugening zichtbaar gemaakt. Tenslotte werd er een streep gezet onder de gewoonte ideologische criteria bij het bepalen van de buitenlandse politiek te laten prevaleren. In dit geheel van veranderingen moet bijzondere betekenis worden gehecht aan de vernieuwing en verjonging van het ministerie van buitenlandse zaken en de diplomatieke dienst door Sjevardnadze. Dat begon in 1986 en boekte al snel succes. Daarmee was een waarlijk conservatief bolwerk in de Sovjetpolitiek gesloopt en konden veranderingen op het terrein van de buitenlandse politiek en veiligheid niet gemakkelijk worden verhinderd door andere conservatieve bolwerken. De politieke vernieuwingen begonnen zich af te tekenen in 1985, met name op het gebied van wapenbeheersing en ontwapening met de Verenigde Staten en West-Europa. Na aanvankelijke retorische en omtrekkende diplomatieke bewegingen werd in 1987 het ontwapeningsbeleid van de Sovjetunie zo concreet dat voor het eerst in de geschiedenis een echt wapenverschrotingsverdrag met de Verenigde Staten op het gebied van de middellange afstandsraketten in Europa werd afgesloten. Dit verdrag werd vervolmaakt door afspraken over inspectie ter plekke en verificatiemaatregelen die ongekend waren in de geschiedenis en in 1986 nog volstrekt als utopisch en onvoorstelbaar werden beschouwd. In 1988 kondigde Gorbatsjov drastische beperkingen van wapens en manschappen in Midden-Europa aan. Dankzij deze maatregel kwam er nog meer schot in de onderhandelingen over vertrouwenwekkende maatregelen en over de beperking van conventionele bewapening in Europa. Tegelijkertijd ontstond er binnen de Sovjetunie grotere vrijheid van mening en organisatie en kon zich voor het eerst een politiek en nationaal pluralisme manifesteren. De proef op de som werd echter gevormd door de buitenlandse politiek en in het bijzonder de ontwapeningsdiplomatie van de Sovjetunie.

Hoe komt het dat deze veranderingen, die weliswaar grote oppositie hebben ontmoet, werden toegelaten in de Sovjetunie en in wezen niet echt in gevaar kwamen? Een factor is de Koude Oorlog geweest. Deze lange periode had duidelijk gemaakt dat de veiligheid van de Sovjetunie geen gevaar zou lopen wanneer dit land zijn politiek zou hervormen en met name een aanzienlijke ontwapeningspolitiek zou beginnen. In de Verenigde Staten moedigde de aartsconservatieve regering Reagan deze ontwikkelingen in de Sovjetunie aan en liet tevens weten niet volgens de traditionele machtspolitieke opvattingen te willen profiteren van deze veranderingsprocessen. De Sovjetunie werd dus internationaal politiek gezien met rust ge-

[p. 908]

laten. Die wijsheid hadden de Verenigde Staten tijdens de Koude Oorlog geleerd.

De tweede fase in deze revolutie is de geleidelijke en dan snelle beëindiging van het communistische gemenebest in Europa geweest. Leek het tot de zomer van 1989 erop dat de Sovjetunie een geleidelijke Finlandisering van Midden-Europa zou toestaan, in november en december 1989 was de Sovjetunie hiertoe bereid. De Middeneuropese staten wierpen niet enkel het communistische juk af, maar ontdeden zich ook van de militaire, politieke en economische hegemonie van de Sovjetunie in de vorm van het Warschaupakt en Comecon. De Berlijnse kwestie werd opgelost en de beide Duitslanden werden verenigd in een uitgebreide Bondsrepubliek die lid bleef van de navo. Het waren ontwikkelingen die in 1988 en begin 1989 nog als utopisch werden beschreven. Tegelijkertijd voltrok zich in de periode 1989-1990 een disengagement van de Sovjetunie ten aanzien van enkele lokale conflicten, te beginnen met Afghanistan. De oplossing van de politieke problemen in Midden-Amerika en in Zuidelijk Afrika (Namibië en Zuid-Afrika) was ondenkbaar geweest zonder deze drastische koerswijziging van de Sovjetunie. Deze koerswijziging van de buitenlandse politiek was alleen mogelijk dankzij de overtuigingskracht van argumenten dat de Sovjetunie niet door het Westen bedreigd werd, maar in werkelijkheid door haar eigen overbewapening en interventiepolitiek. Koude Oorlog, de nucleaire afschrikking en de nieuwe politieke ontspanning op basis van het Helsinki-proces konden duidelijk maken dat de veiligheid en de invloed van de Sovjetunie niet gebaseerd waren op territoriale expansie en op het dwarsbomen van het Westen.

De derde fase 1990-1991 kondigde zich al veel eerder in woord en geschrifte aan. Er verschenen vanaf 1987 tamelijk idealistische en ethische beschouwingen over de internationale politiek en over de noodzaak in de politiek tot een nieuwe wereldorde en wereldverantwoordelijkheid te komen. Zichtbaar werd deze verandering na 2 augustus 1990. De Verenigde Staten initieerden samen met de Sovjetunie een beleid van sancties tegen Irak, dat op 2 augustus 1990 Koeweit had bezet en vervolgens ingelijfd. De Sovjetunie steunde de diverse resoluties van de Verenigde Naties binnen de Veiligheidsraad. Vroeger zou zij naar het vetowapen gegrepen hebben om te verhinderen dat de Verenigde Naties sancties zouden nemen tegen Irak en eventueel zouden overgaan tot geweld wanneer Irak niet bereid was de besluiten van de Veiligheidsraad na te leven. Nu waren volgens de Sovjetunie internationale rechtsorde en een politieke moraal geen loze woorden. Tegelijkertijd maakte zij voor de ogen van de gehele wereld duidelijk dat de Koude Oorlog ook in de Derde en Vierde Wereld voorbij was. Tenslotte bleek dat de Sovjetunie niet langer wilde optreden als een parasiet, die met behulp van blok- en barricadepolitiek en toeterdiplomatie haar internationale positie trachtte te verbeteren. De Sovjetunie was een verantwoordelijke mogendheid geworden die ook wereldverantwoordelijkheid wilde dragen voor veiligheid, autonomie en vrede.

De vierde fase is bijna tegelijkertijd met de derde fase begonnen. In 1990 werd het voor iedereen zichtbaar dat de perestrojka-politiek voorlopig was mislukt. Dit betekende dat het land op een keerpunt stond: terug naar het oude stelsel, maar gematigd en aangepast of voortzetting van de politieke verandering waarbij het oude stelsel gesloopt zou worden. Vanaf de herfst 1990 tot het voorjaar 1991 was de politiek van de Sovjetunie in een conservatief vaarwater gekomen. In het voorjaar veranderde Gorbatsjov van koers en richtte zich weer meer op de veranderingsgezinden en hervormers. De strijd tussen conservatisme en vernieuwing in de Sovjetunie/Rusland werd beslecht dankzij de mislukte machtsovername door de conservatieven en neo-conservatieven op 19-21 augustus 1991. De gebeurtenissen in augustus 1991 hebben aangetoond dat de politiek in de Sovjetunie in de periode 1985-1991 zich niet beperkt heeft tot retoriek en aankondigingen. Zij heeft telkens tastbare bewijzen

[p. 909]

van verandering geleverd. Zij heeft ook haar woord gestand gedaan. Het zijn opmerkelijke verschijnselen in de internationale politiek, want per slot van rekening bestaan het oude communisme en de oude Sovjetunie niet meer.

Deze mislukte machtsovername is niet enkel gericht geweest tegen het machtsverval van het communisme, maar ook tegen het externe machtsverval. Punten van kritiek van de conservatieven en de neo-conservatieven (aanvankelijk aanhangers van de vernieuwing en medestanders en vrienden van Gorbatsjov) die in feite de aanstichters van de mislukte staatsgreep waren. Het betrof dan de snelle ontmanteling van het militaire apparaat, de aantasting van het militair industriële complex, het nieuwe veiligheidsdenken (dat met name volgens de Sovjet-militairen in strijd was met de waarden en normen die politieke realisten, militairen en vertegenwoordigers van de realistische school in de internationale betrekkingen in het Westen hanteerden), de Duitse eenheid, de terugtrekking van manschappen en wapens uit Centraal-Europa, de snelle liquidatie van het Warschaupakt en tenslotte ontwapeningsovereenkomsten, zoals het verdrag over de beperking van conventionele wapens in Europa van november 1990 en het start-verdrag van 31 juli 1991 over de reductie van intercontinentale strategische kernwapensystemen.

De hierboven vermelde ontwikkelingen in de Koude Oorlog zijn van doorslaggevende betekenis geweest tijdens de drie beslissende dagen in de Sovjetunie/Rusland. De leiders van de traditionele machtsorganen - partij, staatsveiligheid en strijdkrachten - hadden wel begrepen dat de wereld en met name de Sovjetunie/Rusland aan het veranderen was, maar anderzijds hadden zij niet waargenomen dat hun waarden, normen en sociale en politieke opvattingen door de mensen niet meer gedeeld werden. Zij hadden gedacht dat bevelen zouden worden opgevolgd door de grote massa. Zij waren er voetstoots van uitgegaan dat militairen de orders van hun officieren zouden uitvoeren. Tenslotte geloofden ze nog dat tanks en ander militair machtsvertoon de mensen enorme angst zouden aanjagen, zodat ze hun eventuele verzet wel zouden staken. Dit verklaart ook het merkwaardige feit dat zij de machtsovername zo halfslachtig hadden voorbereid. Ook in de Sovjetunie/Rusland hadden de Koude Oorlog en de kernwapenpolitiek bijgedragen tot het verval van het militarisme en de militaire idolatrie. Het oude militarisme was in diskrediet geraakt en bevelen werden zomaar opgevolgd. Ook hadden de mensen hun angst voor dreigementen met behulp van tanks en soldaten verloren. Sinds 1986 is dikwijls gesproken over het einde van de Koude Oorlog. Dat einde is nu definitief geworden op 21 augustus 1991, toen de toeleg van de neoconservatieven in elkaar was gestort. Onzichtbare en op lange termijn werkzame ontwikkelingen in de Koude Oorlog, die overigens in een vorige periode de heerschappij van de conservatieven over de staat en de maatschappij had versterkt, hebben uiteindelijk de politieke verhoudingen en de houdingen van de mensen totaal veranderd. Wat in 1980 onmogelijk was, bleek in 1991 mogelijk. En op deze wijze betekende het einde van de Koude Oorlog niet enkel veranderingen in Rusland, maar ook veranderingen in de wereldpolitiek. Het beëindigen van het oude militarisme en van de militaire idolatrie in velerlei vormen is een ontwikkeling geweest die is bevorderd en versneld in de Koude Oorlog.