De Gids. Jaargang 154

Culinair leven
P. Hijmans
J.W.F. Werumeus-Buning en het fornuis
Liefde of noodzaak?

Is de jonge Werumeus-Buning in de jaren twintig recepten gaan schrijven voor De Telegraaf om zijn gezin te onderhouden, is hij ze gaan bundelen (Tierelantijnen 1928), omdat er vraag naar receptenboekjes bleek te zijn? In een interview van 1927 heeft hij eens gezegd: ‘Omdat mijn vrouw niet kon koken, kreeg ik belangstelling voor de kookkunst.’

De aanleiding zou dan van huiselijke aard zijn geweest en de ontdekking van het fornuis zou door toeval tot een maatschappelijke activiteit geworden zijn. Want deze hobby heeft zich wél tot een lucratieve bezigheid, een burgerlijke broodwinning ontwikkeld. De gebundelde culinaria beginnen dan in 1928 te verschijnen, en ze blijven verschijnen tot vlak voor zijn dood in 1958. De 8e druk van de Honderd Avonturen met een Pollepel werd nog in 1980 uitgebracht door Becht in Amsterdam, 22 jaren na zijn overlijden en 6 jaren na de postume druk van zijn Verzamelde Gedichten, verzorgd door Querido in Amsterdam. De Honderd Avonturen werden mooi gedrukt, door mij van een voorwoord voorzien en geïllustreerd met tekeningen van Eppo Doeve; de Verzamelde Gedichten van 1970 en 1974 zijn verre van volledig en bovendien pover uitgevoerd.

Als wij in 1991 kijken naar wat in onze jaren de publieksreceptie heet, dan heeft de kok en receptenschrijver het voorlopig gewonnen van de dichter en zelfs van de journalist; de dichter heeft van In Memoriam tot en met Winter-Aconiet minstens 14 afzonderlijk uitgegeven poëziebundels gepubliceerd, van het journalistieke werk is wel iets, maar niet veel herdrukt. Ik zwijg dan nog van het in tijdschriften en weekbladen opgenomen, maar nooit afzonderlijk uitgegeven werk, het dichterlijk werk, dat ook door Querido in 1970 en 1974 vergeten is, terwijl deze zelfde uitgever toch de prachtige zwarte uitgave met opdruk in goud en rood van 1941 uitgegeven had, waarin vrijwel alle bekende gedichten van Werumeus-Buning tot en met 1940 waren opgenomen.

Over Bechts uitgave van de Honderd Avonturen in 1980 valt nog iets aardigs te zeggen: men vindt er een hoofdstukje in met de titel ‘Werumeus-Buning als kok’; de tekst is op drie woorden na identiek met hoofdstuk xi van de Leidse dissertatie, die geschreven werd tussen 1966 en 1969, tien jaren na Bunings overlijden. Hier moet even bij opgemerkt worden dat het in 1969 in Leiden onder verantwoordelijkheid van professor H.A. Gomperts geen usance was in een dissertatie een humoristisch hoofdstuk in te voegen. Maar toch kwamen de 4 pagina's van de dissertatie ongewijzigd als inleiding terecht in een 8e druk van een culinair meesterwerkje.

Dat Werumeus-Buning een kwart eeuw culinaria schreef, was waarschijnlijk het gevolg van een toeval. Ik houd het erop dat in de woorden ‘Mijn vrouw kon niet koken’ meer waarheid en motivering lagen dan diepte-psychologen geneigd zijn toe te geven. Bunings critici in de sector der hogere literatuurkritiek dachten daar vaak anders over. Samen met andere elementen van zijn poëzie na 1932 werd ook zijn culinaire activiteit onder verdenking gesteld: deze was vulgair, een symptoom van de ondergang van het dichterschap dat een In Memoriam had voortgebracht; de dichter verloochende zijn aristocratische oorsprong.

De neiging om achter en onder - vooral onder - culinaire interessen een psychische minderwaardigheid plus compensatie te zoeken, was merkwaardig genoeg virulent aanwezig lang voor het uitbreken van de oorlog, namelijk al kort na 1933. Het liep erop uit dat Men-

[p. 903]

no ter Braak vlak voor zijn tragische dood in april 1940 de tweede druk van de Honderd Nieuwe Avonturen recenseerde en in Het Vaderland van 26 april 1940 onder de titel Avonturen van het Fornuis omstandig en met waardering beweerde ‘dat W.B. een fantast is, die in werkelijkheid helemaal niet kookt en kan koken’, en dan voortgaat: ‘Men zegt wel eens, dat de beschrijving van “gedurfde dingen” een soort van uitleven op papier is; welnu, zoo leeft deze kok zich uit op papier, en wellicht komt dus alles wat hij in werkelijkheid nooit gekookt heeft, in den gedurfdsten vorm in zijn kookboeken te staan.’

In de herfst van 1939 was er een soortgelijke aanval in literatorenland gelanceerd, op dezelfde man en uit dezelfde hoek. Een negatieve recensie van Du Perrons Schandaal in Holland in De Telegraaf van 4 oktober 1939 werd aan Buning toegeschreven, en tegen deze krant en zijn redacteur Werumeus-Buning opende Simon Vestdijk in november 1939 een offensieve actie, op hoog niveau en dus in het tijdschrift Groot Nederland. De ouderen weten het nog dat Du Perron een van de briljante figuren was in het tijdschrift Forum, een stralend brandpunt aan de intellectuele sterrenhemel van 1932 tot en met 1935. Wie hem negatief recenseerde, kon rekenen op de intelligente woede van Simon Vestdijk. Die kwam dan ook los, in Groot Nederland, waar de scherpe en kritische geest van Forum een nieuw centrum had gevonden. De sleutelterm van Vestdijks artikel luidde ‘fatsoensrakker’; daarmee trachtte hij alle verachtelijkheden in Bunings persoon en poëzie uit te drukken: burgerlijkheid, hypocrisie, moralisme in zijn kritieken, en uiteraard fascisme en Blutund-Boden in zijn proza en poëzie. Mijn indruk is dat het woord ‘fatsoensrakker’ zich tot op de dag van vandaag gehandhaafd heeft, met een vrijwel ongewijzigde inhoud en virulentie.

Op dit salvo antwoordde Buning prompt met een acrostichon van 9 versregels, dat hij invlocht in zijn vertaling van de Comedy of Errors: negen beginletters spelden S. Vestdijk. Deze antwoordde nu ook in verzen en op poëtisch niveau, en hij presteerde het om van Werumeus-Bunings 14 letters een mooi sonnet te maken. Hij betichtte zijn vijand van plagiaat en bleek ook, eigenlijk heel merkwaardig voor Vestdijk, anti-culinair gezind te zijn en vooral keukenmeiden te verachten. De twee laatste poëtische pistoolschoten klonken in december 1939: de beide sonnetten begonnen met ‘Ach, Simon, kom eens bij mij eten’ en ‘Neen, waarde Jobs, voorlopig toch maar niet’.

Dit alles lijkt amusant, het is nu en in retrospectie amusant - maar het was niet zo aardig en onschuldig vlak voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Want op de achtergrond klonk de beschuldiging, door Vestdijk en zijn bentgenoten keer op keer gelanceerd, dat de redacteur van De Telegraaf fascistoïde sympathieën koesterde: ‘Hij keek, met de hele Telegraaf, naar de Duitse kant.’

Ons huidige oordeel over de legale pers in de jaren 1940-1945 is anders gekleurd, mede dankzij de beschrijving van de legale pers tijdens de bezetting door René Vos in zijn dissertatie Niet voor publicatie van 1988. Deze omvangrijke studie was voor mij een opluchting, want die bevestigde mijn vermoedens van voor 1970 ter zake van Bunings zuivering in het bijzonder, en algemener ter zake van zijn redacteurschap van De Telegraaf. Nog specifieker was in 1984 het kleine boekje van N.C.K.A. in 't Veld over de Eereraden voor de Kunst geweest; daarin kan een ieder in details lezen hoe chaotisch vooral de Eereraad voor de Letterkunde in 1945 en tot ver in 1946 te werk is gegaan.

In 1991 spreekt een kritische houding tegenover deze zuivering vanzelf, maar in 1968 had ik geen feiten met cijfers om mijn vermoedens hard te maken; wie in 1969 Buning vrijpleitte van Deutsch- en Nazi-freundlichkeit, kreeg de wind van voren, ook in eigen kring. In de recensies vanuit de literaire hoek domineerde dan ook een uitgesproken wantrouwen jegens de dichter en de journalist Werumeus-Buning, en dus ook jegens de schrijver van de dissertatie die een korte publieke biografie bevatte, waarin de legende van de laatste kwarteeuw werd tegengesproken.

In het Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Let-

[p. 904]

terkunde verscheen een recensie van een jaaren studiegenoot van de schrijver van de dissertatie, waarin die legende weer werd verdedigd, onder andere met een citaatje uit het gedicht ‘Testament ii’ (Dagelijks Brood, 1941), waarin wij het vers lezen: ‘Eer land en kerk, hoe men ze ook regeert.’ De vaderlandsgezinde en kritische beoordelaar associeerde de woorden ‘hoe men ze ook regeert’ met het dubieuze regime in Den Haag in de jaren 1940 en 1941. Zo ging dat ook nog in 1969. Op die wijze werden ‘Eer land en kerk...’ geïnterpreteerd als een vermaning om te collaboreren! De simpele vraag naar de interne chronologie van de bundel werd eenvoudig niet gesteld, ook nog niet in 1969.

Maar veel belangrijker voor het antwoord op de vraag ‘Waarom schreef Buning recepten?’ is een bron, die wij vinden in het dichtwerk zelf en met name in de titels van zijn bundels. We moeten ze dan in hun opvolging en innerlijke samenhang trachten te verstaan.

De titels van de afzonderlijk verschenen bundels luiden van 1921 tot en met 1941, de eerste periode van zijn leven: In Memoriam, 1921; Dood en Leven, 1926; Hemel en Aarde, 1927; Et in Terra, 1933; Negen Balladen, 1935; Dagelijksch Brood, 1940, gebundeld in Verzamelde Gedichten van voorjaar 1941. Kenners van Werumeus-Buning hebben al opgemerkt dat ik Mária Lécina heb weggelaten; ik deed dat, omdat dit grote gedicht buiten de structuur van de titels lijkt te staan, een probleem op zichzelf. Daarbij komt dat de titel Negen Balladen een formele titel is, een genre-aanduiding die weinig van de stof der poëzie uitdrukt.

Dit zijn onze tekstgegevens, 6 titels van zijn zelfstandige bundels, definitief uitgegeven in 1941, die mij tot mijn conclusie gebracht hebben: Bunings aandacht voor de dagelijkse maaltijd, voor het fornuis, is een deel van zijn levensvisie.

In Memoriam is een intieme liefdestragedie, gevolgd door verzen waarin de dichterlijke ervaring van de kosmos zich uitspreekt; in die wijdte, vrijwel onbegrensd (Dood en Leven, niet eens ruimtelijk, geen plaats aanduidend) komt daarna een ordening, een begrenzing van het universum, dat Al, met de woorden Hemel en Aarde, de twee woorden waarmee de mozaïsche scheppingsverhalen, de Thora, onmiddellijk in vers i van Genesis inzetten; daarop volgt een nieuwe begrenzing van de kosmische aanschouwing met het Latijnse Et in Terra, uit de Vulgata, ritmisch en muzikaal een schitterende vondst; het is een woord uit het nieuwtestamentische Onze Vader (Mattheus 6), dat wij vertalen met ‘(gelijk in de hemel) alzo ook op aarde’; weer wordt door de keuze van dit woord in de titel de focus geconcretiseerd en naderbij gebracht; het slot (de titel die als vijfde de rij sluit) is weer een verdere beperking van het aardse toneel tot de mens en zijn brood, zijn levensonderhoud, en de dichter koos weer woorden uit het Onze Vader. Waarschijnlijk heeft het bijvoeglijk naamwoord ‘dagelijksch’ een betekenis, die zich richt tegen de menselijke begeerte om een gegarandeerd levensonderhoud voor een heel leven, een leven zonder zorgen als een natuurlijk recht te beschouwen.

Lijn en samenhang lijken mij duidelijk. Het verbaast me dat deze samenhang in de jaren 1920-1940, voorzover ik weet, door geen recensent of kritikus is opgemerkt. Na P.N. van Eycks Gids-artikel van mei 1925 heeft niemand op een degelijke manier de strenge samenhang in Bunings jeugd- en diens latere dichtwerk aangetoond.

Waarschijnlijk is de titel Dagelijksch Brood door velen niet eens als een citaat herkend. Het is mogelijk dat ‘dagelijksch brood’ argeloos als typering van de stof van deze verzen is opgevat, als een gangbare uitdrukking is ‘gerecipieerd’, zonder enige associatie met de Evangelie-woorden van Mattheus. Bij de titel Et in Terra is dat onmogelijk geweest, ook niet via de vertaling ‘alzo ook op aarde’; deze term is of helemaal niet begrepen, of direct met de bijbelwoorden verbonden, dat wil zeggen als duidelijk citaat verstaan.

Mijn eerste conclusie: het feit dat de rij van 5 titels van 5 dichtbundels sluit met Dagelijksch Brood, vormt een sterke aanwijzing dat voor de

[p. 905]

dichter de maaltijd behoorde tot de essentie van het menselijk leven op aarde, en dus méér was dan een conditie of noodzaak, méér dan quantité négligeable, méér dan het lagere knechten- of meidenwerk.

Mijn tweede conclusie is dat sommige van Bunings critici toch wel hun oprechte motieven zullen hebben gehad, als zij die belangstelling voor de keuken van de recepten-auteur minachtten en hoonden: voor hen was het fornuis te vulgair om door de dichter van In Memoriam geëerd te worden, omdat zij in hun idealiserende of intellectueler levensvisie, in hún kijk op hemel en aarde, de lichamelijkheid van de mens lager stelden, behoorlijk ónder het niveau waar zij hun dichters- of auteursintelligentie op richtten. Zeker, intelligente heren mochten wel dineren en drinken, maar erover schrijven en burgers erin betrekken, dat deed je toch niet!

J.W.F. Werumeus-Buning deed het toch, en hij heeft het geweten, voor en lang na zijn dood. Zijn imago is er door beïnvloed, bij de slechte verstaanders negatief, bij de goede verstaanders positief, als het beeld van een man wie enerzijds de eenheid des levens zeer lief was en anderzijds deze eenheid als het ware in de handpalmen geschreven stond, zodat hij het niet moe werd erover te dichten, zolang de Muze hem dit ingaf.