De Gids. Jaargang 154

[p. 888]

Astère Michel Dhondt
De uitroeiing van de zuiveren

Dit fragment is ontleend aan een nieuwe reisnovelle, getiteld Het kapitaal van de tempelridders. De reis gaat door het bergland van Languedoc, van Millau naar Albi.

De kathedraal van Albi is gebouwd om de overwinning van de rooms-katholieke kerk op de katharen te gedenken. Mijn confrontatie met deze imponerende godsburcht is aanleiding tot een onderzoek naar de geschiedenis van de geloofsbeweging van de katharen.

Het vreemde gevoel dat ik had gehad in Alban, waar het leek of ik de landsgrens overschreed, was niet onjuist geweest. Ik had het bergland en de dorpjes van natuursteen verlaten en was terechtgekomen in het dal, in een stad van baksteen. Daardoor voelde ik mij eerst nog wat onwennig en ik kon niet meteen enthousiast worden over wat de stad te bieden had.

De oude kern was gaaf gerestaureerd, maar niet verrassend, zeker niet op het gebied van de architectuur. Ook de voorname panden waren sober en hadden weinig tooi. De combinatie van vakwerk en baksteen, de houten balken in de gevels en hier en daar een karakteristiek uithangbord schiepen echter een pakkende sfeer. Je kon niet onverschillig door het warnet van bochtige straten dwalen.

Toch bleef de oude stad opvallend bescheiden en nederig in vergelijking met de kathedraal en het bisschoppelijke paleis. De Place Sainte-Cécile, het hoofdplein van Albi, was niet meer dan een voetstuk voor die twee gigantische burchten van baksteen.

Het plein was ook wanordelijk door het verkeer en de talloze geparkeerde automobielen. Nergens vond ik een punt vanwaar ik de kathedraal en het bisschoppelijke paleis kon overzien. Om de afstand te vergroten, daalde ik af naar de Tarn.

Na mijn lange reis door het bergland vond ik in Albi mijn geliefde rivier terug. Zij was niet meer zo mooi als in Millau en lang niet meer zo helder als verder stroomopwaarts in haar cañon, in La Malène of in Sainte-Enimie. Zij was breder en dieper geworden, maar troebel en bruinig door de afval die zij meesleurde.

Drie monumentale bruggen overspanden de rivier. Over de hoogste brug liep de spoorlijn. Er stak net een trein over: een verrassend gezicht in dat middeleeuwse landschap.

De oudste brug stamde nog uit de elfde eeuw, maar zij was vaak herbouwd of hersteld en zag eruit als een opgekalefaterde,

[p. 889]

bejaarde dame. Ik stak de brug over en vanaf de andere oever kon ik eindelijk de kathedraal en het bisschoppelijke paleis in één blik overschouwen.

De indruk was groots, geheel anders dan de verpletterende indruk die ik had gekregen boven op het plein. De afstand werkte bevrijdend. Pas nu kon ik zien dat de twee gebouwen een strenge, architecturale eenheid vormden.

De afstand gaf mij ook een juister beeld van de verhoudingen. De hoge klokketoren van de kathedraal was in harmonie met het massieve schip. De lange muur van het schip kreeg een ritmische geleding door een rij halfronde steunberen.

Het bisschoppelijke paleis was gebouwd op de helling tussen de kathedraal en de Tarn. Het had dezelfde stijl als de kathedraal en berustte op dezelfde principes. Massa en volume drukten dreiging en ontoegankelijkheid uit. Een blinde weertoren vormde de kern. Daaromheen lagen de gebouwen van de curie en de versterkte woning van de bisschop.

Dit gigantische burchtcomplex was het aanschouwelijke getuigenis van de macht van de bisschop en van de rooms-katholieke kerk gedurende de middeleeuwen.

De bisschop was de onbetwiste, geestelijke leider van de stad en van het diocees. Door het gezag dat men hem toekende en door de privileges die de kerk genoot, kon hij zich ook de wereldlijke macht toeëigenen. Deze situatie was volmaakt, zolang er een eenheid bestond tussen de kerk en de gemeenschap en eensgezindheid tussen de bisschop en de burgers.

In de loop van de elfde en twaalfde eeuw ontwikkelde de gemeenschap zich echter spontaan in een richting die niet meer kon worden beheerst door de kerk. De economische groei en een bescheiden welvaart versterkten het zelfbewustzijn van de burgers. Het gezag van de bisschop en de leer van de kerk werden niet meer passief en kritiekloos aanvaard.

In de streek van Albi en in heel het westelijke deel van Languedoc bestond er in die tijd een bloeiende weefindustrie, met als natuurlijk basisprodukt de schapewol. De gevolde wollen stof, het laken, werd via de haven van Narbonne naar de landen van de Levant, het oostelijke Middellandse-Zeegebied, geëxporteerd.

Aan het einde van de tiende eeuw was er in het Oosten een nieuwe geloofsbeweging ontstaan, geïnspireerd door de prediking van de Bulgaarse priester Bogomil. In de leer van Bogomil waren verschillende invloeden versmolten: het geloof in de zielsverhuizing en het dualisme van Manes, een Perzische, vroeg-christelijke theoloog.

Manes ging uit van twee tegengestelde principes: goed en kwaad, God en Satan. Alleen de ziel had een goddelijke oorsprong; heel de tastbare wereld was het werk van Satan. Deze opvatting leidde tot de ‘contemptus mundi’: het misprijzen van de wereld, waaruit men zich moest losmaken om zijn ziel naar haar goddelijke bron te kunnen terugvoeren.

De lakenhandelaars brachten de nieuwe ideeën over het geloof mee uit het Oosten en verspreidden deze in de gemeenschap waarin zij leefden. Het betrekkelijk democratische milieu van de wevers was een gunstige voedingsbodem voor de nieuwe geloofsbeweging.

Hoewel zij voortaan de officiële kerk afwezen, noemden de aanhangers zich net zo goed christenen: volgelingen van Christus. Zij beschouwden hem echter niet als God en verwierpen daarmee een dogma, dat in de loop van de kerkgeschie-

[p. 890]

denis al vaak een twistpunt was geweest.

Zij ontkenden het nut van de sacramenten en kwamen daardoor in openlijk conflict met de gemeenschap. Het was in de middeleeuwen onduldbaar om het doopsel en het kerkelijke huwelijk te negeren: dit waren formele zaken die men in acht behoorde te nemen om tot de christelijke gemeenschap te worden toegelaten en een gezin te mogen stichten.

De aanhangers van de nieuwe geloofsbeweging minachtten dit formalisme, omdat het geen religieuze inhoud bezat. Zij propageerden een terugkeer naar de zuivere idealen uit de eerste tijden van het christendom, in het bijzonder de kuisheid en de armoede.

Deze idealen waren in de geïnstitutionaliseerde kerk verloren gegaan. De kerkelijke hiërarchie had een kader geschapen voor moreel onrecht. De priesters waren geen toonbeeld van deugd; de bisschoppen streefden naar materiële rijkdom en wereldlijke macht.

De officiële kerk veroordeelde de aanhangers van de nieuwe geloofsbeweging onmiddellijk als afvalligen en zette een tegenoffensief in. Er werden predikers uitgezonden, maar dit leidde alleen maar tot een verheviging van de theologische discussies. Geen van de overtuigde, nieuwe christenen was nog bereid zich te bekeren.

Om de zuiverheid van de idealen die zij nastreefden, werden zij katharen genoemd (naar het Grieks ‘katharoi’, wat ‘reinen’ betekent). In het Nederlands verbasterde kathaar tot ketter.

Het katharisme verspreidde zich in de twaalfde eeuw in geheel West-Europa, maar kon zich alleen goed handhaven in Zuid-Frankrijk en in Noord-Italië. De katharen van Languedoc kregen in de loop van de geschiedenis de bijnaam Albigenzen, omdat zij vooral in de streek van Albi (in het Latijn Albiga) talrijk waren.

De geloofsbeweging van de katharen werd geleid door een kleine, religieuze elite: de ‘perfecti’ of volmaakten. Zij hadden een strenge levenscode: absolute kuisheid, onthouding van vlees, eieren en zelfs van melk en kaas, langdurige vasten. Tot hun gemeenschap kon men toetreden na het ontvangen van het ‘consolamentum’, een wijding onder de vorm van een handoplegging.

De kleine kern van volmaakten had een sterke uitstraling op haar omgeving en trok een groeiende groep gelovigen aan. De gelovigen waren niet verplicht en zeker ook niet in staat de strenge levenscode van de volmaakten te volgen. Het was voldoende dat zij hun eerbied betoonden en luisterden naar hun preken. Zo konden zij hun eigen leven verbeteren. Deze religieuze vorming heette ‘melioramentum’.

Languedoc vormde in de twaalfde eeuw een culturele en in mindere mate ook een politieke eenheid, met een ingewikkelde, feodale structuur. De belangrijkste leenheer en politieke leider was de graaf van Toulouse. Iedere leenman of vazal van de graaf beheerde zijn gebied zelfstandig. Enkele gebieden behoorden toe aan de kerk; sommige waren tweeherig.

De graaf van Toulouse was in theorie een leenman van de koning van Frankrijk. Het werkelijke gezag van de koning beperkte zich echter tot Ile de France en enkele provincies in Noord-Frankrijk. De hoogste autoriteit en leider van de christenheid was de paus. Van hem ontvingen de vorsten de investituur.

In 1198 besteeg Innocentius iii de pau-

[p. 891]

selijke troon. Afkomstig uit een adellijk, Romeins geslacht, was hij overtuigd van zijn onaantastbare en absolute oppergezag. Hij beschouwde zichzelf in letterlijke zin als de plaatsvervanger van God op aarde. Zijn woord was wet.

De geloofsbeweging van de katharen was voor Innocentius iii een ongekende uitdaging. Zij ondermijnde zijn oppergezag en bedreigde het monopolie van de rooms-katholieke kerk. Door het ferment van sociale vernieuwing dat de beweging inhield, vormde zij ook een gevaar voor het voortbestaan van de patriarchale hiërarchie.

De paus stelde de graaf van Toulouse, Raimond vi, verantwoordelijk voor de geloofsrebellie. Hij beschuldigde hem ervan de katharen te beschermen en excommuniceerde hem, wat betekende dat hij uit de christelijke gemeenschap werd gestoten en zijn vazallen hem voortaan geen trouw meer waren verschuldigd.

Bezorgd om zijn zieleheil en om zijn imago van christelijk vorst, probeerde de graaf van Toulouse zich met de paus te verzoenen. Amper was de verzoening geslaagd, of zij werd door een dramatische gebeurtenis ongedaan gemaakt. De dag na zijn ontmoeting met de graaf werd de pauselijke legaat, Pierre de Castelnau, het slachtoffer van een moordaanslag.

De moord op zijn gezant was voor de paus een ‘casus belli’: een reden tot oorlog, die hij ten volle uitbuitte. Hij riep de christenheid op tot een kruistocht tegen de katharen en verzocht de koning van Frankrijk, Filips ii Augustus, een legeraanvoerder aan te wijzen.

Filips Augustus verschoonde zich. Hij was op dat moment al in oorlog met de koning van Engeland, Jan Zonder Land, om de heerschappij over Normandië. Overigens wilde hij liever eerst zijn macht uitbreiden over het rijke en nabijgelegen Vlaanderen, alvorens het rebelse en verafgelegen Languedoc aan te vallen.

De koning stond zijn vazallen toe deel te nemen aan de kruistocht, maar wilde niemand aanwijzen om in zijn naam het leger aan te voeren. De nieuwe pauselijke legaat, de fanatieke cisterciënzerabt Arnaud-Amaury, nam de spirituele en militaire leiding op zich. Hij slaagde erin een massa kruisvaarders te verzamelen en op te zwepen voor de heilige oorlog.

In de zomer van 1209 trok het leger via het Rhônedal naar Languedoc. Vrijwel ongehinderd bereikte het Béziers. De stad behoorde toe aan de jeugdige burggraaf van Carcassonne, Béziers en Albi: Raimond Roger Trencavel.

De burggraaf had geen ervaring als militaire leider. Hij kon ook niet rekenen op de hulp van zijn oom en leenheer, de graaf van Toulouse, die zich als boeteling bij de kruisvaarders had gevoegd. De houding van de graaf getuigde misschien wel van gehoorzaamheid aan de paus, maar voor het menselijke geweten was het niets anders dan schijnheiligheid en lafheid.

Verraden door zijn oom en bedreigd door een ontzaglijk leger, vertrok de burggraaf naar Carcassonne, waar hij zich in het voorvaderlijke slot verschanste. De verdediging van Béziers liet hij over aan het burgerlijke bestuur, gevormd door een college van consuls.

Door een gebrek aan strategie en de onvoorzichtigheid van een aantal burgers konden de kruisvaarders op 22 juli 1209 de ommuurde stad binnendringen en stormenderhand innemen. Om zeker te zijn dat ook de katharen zouden zijn getroffen, gaf de pauselijke legaat bevel iedereen te doden. De katharen vormden

[p. 892]

slechts een minderheid van de bevolking; de grote meerderheid was katholiek.

Veel mensen waren gevlucht in de kerk, die volgens het middeleeuwse recht onschendbaar was. De godssoldaten stoorden zich daar niet aan. Zij drongen de kerk binnen en doodden met het zwaard alle aanwezigen, ook de priesters, de vrouwen en de kinderen. Zij roofden de huizen leeg en staken de stad in brand.

Beladen met oorlogsbuit en dronken van moordlust trokken de kruisvaarders verder naar Carcassonne. Daar eindigde de succesrijke Blitzkrieg en begon een lange en taaie veroveringsoorlog. De stad was goed verdedigd en kon niet stormenderhand worden ingenomen. Zij moest worden omsingeld en belegerd.

Het was begin augustus, de heetste tijd van het jaar. De waterputten stonden droog en de burgers konden de bronnen, die buiten de stadsmuur lagen, niet veilig meer bereiken. Na een beleg dat veertien dagen had geduurd, was de burggraaf gedwongen de stad over te geven.

De kruisvaarders gijzelden hem en eisten dat de burgers de stad zouden ontruimen. Zij moesten al hun bezittingen achterlaten en met niets anders aan dan hun broek en hemd naar buiten komen. Vervolgens plunderden de kruisvaarders de stad.

De pauselijke legaat Arnaud-Amaury, die tot dan toe het leger had aangevoerd, benoemde een van zijn officieren, Simon de Montfort, tot burggraaf van Carcassonne. De wettige burggraaf, die zich op eerlijke voorwaarden had overgegeven, liet men creperen in de kerker.

Simon de Montfort nam het bevel van het leger over. Hij was vastbesloten heel Languedoc te veroveren, maar om dat doel te bereiken, waren nog vele, kostbare expedities nodig. Voor de bevoorrading en de soldij van zijn troepen moest de nieuwe legerleider herhaaldelijk beroep doen op de paus, die de oorlog financierde.

Iedere versterkte plaats, stad of burcht moest afzonderlijk worden genomen. Het verzet werd heviger en de belegeringen duurden steeds langer. Montfort probeerde de verdedigers tot overgave te dwingen door afschrikking en uithongering. Hij folterde en verminkte de gevangenen, verwoestte de wijngaarden en liet de graanvelden afbranden.

De versterkte plaatsen boden bescherming aan de katharen, die door hun pacifisme weinig weerbaar waren. Zij konden zich alleen maar handhaven in een open en tolerante gemeenschap. De volmaakten, die uit de beste families kwamen en om hun deugdzaamheid werden vereerd, kregen asiel in de burchten.

De overgave van de omsingelde burchten aan de kruisvaarders gebeurde slechts onder bepaalde voorwaarden. De militairen moesten zich gewoonlijk alleen maar ontwapenen. De katharen werden gedwongen om hun geloof af te zweren en te biechten. Zij kregen dan een boetedoening opgelegd.

De volmaakten weigerden steeds hun geloof af te zweren en werden ter dood veroordeeld. De uitvoering van het vonnis was voor de kruisvaarders een geweldige sentatie. De gevangenen werden samengedreven en vastgebonden als vee. Op reusachtige brandstapels werden zij, soms met honderden tegelijk, levend verbrand.

Langzaam maar gestadig vorderde de veroveringsoorlog, die terzelfdertijd een vernietigingsoorlog was. Montfort viel ook de gebieden binnen, welke onder het

[p. 893]

rechtstreekse gezag van de graaf van Toulouse stonden. Hij waagde het om Toulouse te belegeren, maar kon de stad niet nemen en moest het beleg weer opbreken.

De graaf van Toulouse overwon zijn lafheid en sloot een bondgenootschap met de koning van Aragòn, Peter ii de Katholieke, die zich ook door de opmars van Montfort bedreigd voelde. Op 12 september 1213 vielen de geallieerden de kruisvaarders aan in Muret, een stad op twintig kilometer ten zuiden van Toulouse.

Peter ii was geen strateeg, maar wel een dappere vechter. Hij hield van bluf en wierp zich zonder zijn harnas in de strijd. Voor de kruisvaarders was dat een uitdaging, als de rode lap voor de stier. Zij stortten zich massaal op hem en doodden hem.

Zijn leger raakte in paniek en vluchtte, achtervolgd door de razende kruisvaarders. Ook het leger van de graaf van Toulouse werd op de vlucht gedreven. Veel soldaten sneuvelden. De strijd leek beslecht.

Op het concilie van het Lateraan in 1215 wees paus Innocentius iii heel Languedoc, met inbegrip van Toulouse, toe aan Simon de Montfort. De graaf van Toulouse, die hij al uit de christelijke gemeenschap had gestoten, verbande hij nu ook uit zijn vaderland.

Een jaar later stierf de paus. De zoon van de graaf van Toulouse, Raimond vii, die niet door de banvloek was getroffen, slaagde erin zijn hoofdstad weer in bezit te nemen. Hij liet haar versterken en organiseerde samen met de enthousiaste burgers de verdediging.

Simon de Montfort moest Toulouse opnieuw belegeren. De stad was te groot om geheel te worden omsingeld. De burgers konden zich nog bevoorraden en bleven weerstand bieden. Het beleg duurde negen maanden.

Op 25 juni 1218 zette Simon de Montfort een beslissende aanval in. Al zijn beste mannen vochten mee, ook zijn broer Guy. Maar ook in de belegerde stad vocht iedereen mee met de jonge graaf: de ridders, de handelaars en de ambachtslieden, de ouderen zowel als de jongeren.

Guy de Montfort werd in de slag gewond. Simon snelde naar zijn broer toe om hem bij te staan. Op dat moment schoten een paar vrouwen vanuit de belegerde stad met een steenmortier een projectiel af. Zij troffen de legerleider precies op zijn helm en verbrijzelden zijn hoofd. Het brein van de kruisvaart was uitgeschakeld.

Simons zoon en opvolger, Amaury de Montfort, was een onbenullige legerleider. Om de veroverde gebieden te behouden en de oorlog te kunnen voortzetten moest hij beroep doen op de hulp van zijn leenheer, Filips Augustus, koning van Frankrijk.

De koning had nu de handen vrij. Hij stuurde een prachtig leger, aangevoerd door zijn zoon Lodewijk, bijgenaamd de Leeuw, die Jan Zonder Land had overwonnen en bezig was de Engelsen uit hun gebieden in Frankrijk te verjagen. Het koninklijke leger viel vanuit het westen Languedoc binnen, overweldigde de kleine stad Marmande aan de Garonne en moordde de bevolking uit. Dan rukte het op naar Toulouse.

De graaf en het volk waren ondertussen getraind in langdurige belegeringen en verdedigden zich dapper en gedisciplineerd. Ook het koninklijke leger kon de stad niet nemen en keerde onverrichterzake terug naar het noorden.

In 1223 overleed Filips Augustus en

[p. 894]

werd zijn vechtlustige zoon koning onder de naam Lodewijk viii. De zoon van Raimond Roger Trencavel kwam weer in het bezit van Carcassonne. Amaury de Montfort verloor zijn basis en zijn burggraafschap. Hij gaf de strijd op en verkocht zijn rechten op Languedoc aan Lodewijk.

Verbitterd door de mislukking van Montfort en het voortbestaan van de geloofsrebellie, verschafte paus Honorius iii de koning van Frankrijk het geld voor een nieuwe kruistocht. De koning overrompelde Languedoc, heroverde de gebieden van Montfort, maar slaagde er weer niet in Toulouse te nemen en stierf op de veldtocht.

Zijn weduwe, Blanche van Castilië, werd regentes en zette de vernietigingsoorlog onverbiddelijk voort. Uiteindelijk was de graaf van Toulouse gedwongen om vrede te sluiten en zich aan het gezag van de regentes en van de paus te onderwerpen.

Hij mocht zijn gebieden in naam van de toekomstige koning Lodewijk ix blijven beheren, maar moest zijn dochter ten huwelijk geven aan 's konings broer, Alfons van Poitiers. Aldus bemachtigde het Franse koningshuis door erfopvolging het graafschap Toulouse en bereidde het de inlijving van heel Languedoc bij Frankrijk voor.

De oorlog had in totaal twintig jaar geduurd (1209-1229). Tienduizenden soldaten en burgers waren gedood; het land was verwoest en de economie te gronde gericht. De strijd om gewetensvrijheid en onafhankelijkheid was in het bloed gesmoord. Al dat geweld had geen ander doel gediend dan de versterking van het centrale gezag van de koning en het absolute oppergezag van de paus.

Na de oorlog kwam er een regime van geestelijke terreur. Paus Gregorius ix stelde een recherche in: de inquisitie, om de ketters op te sporen en te vervolgen. Zij werd toevertrouwd aan de orde van de predikheren of dominicanen, de aartsvijanden van de katharen.

Hoewel zij ook fungeerde als een kerkelijke rechtbank, was de inquisitie in werkelijkheid niets meer dan een religieuze politie. Objectieve rechtspraak was uitgesloten. De inquisiteur was zowel officier van justitie als rechter en oordeelde zelf over de door hem ingebrachte aanklacht. De beschuldigde kon zich niet door een verdediger laten bijstaan en getuigen à décharge werden niet gehoord.

Om te bereiken dat er zoveel mogelijk ketters werden aangebracht, loofden de dominicanen premies uit. De aanbrengers waren meestal van laag allooi, oplichters of prostituées, die bereid waren voor geld iemand te verraden. Om de gevangenen tot bekentenissen te dwingen, werden zij gefolterd.

De burgerlijke overheid was verplicht de kerkelijke vonnissen uit te voeren. Deze procedure vertoonde een treffende gelijkenis met die welke werd gevolgd bij de berechting van Christus. Ook Christus was een geloofsrebel en daarom werd hij door de joodse, geestelijke overheid bij de Romeinse landvoogd aangebracht om terechtgesteld te worden.