De Gids. Jaargang 154

[p. 845]

Willem G. Weststeijn
Svidrigajlov

Er zijn weinig schrijvers bij wie het intens goede én het intens slechte zo uitvoerig beschreven zijn als bij Dostojevski. In veel van zijn werken is het centrale gegeven van de handeling een moord. Hier zijn de hoofdpersonen, als daders of als medeschuldigen, meestal direct bij betrokken. Soms, zoals Raskolnikov in Misdaad en straf, krijgen ze berouw van hun daad en komen ze tot inkeer onder invloed van een absoluut goede tegenkracht. In Raskolnikovs geval is dat Sonja, een diep-religieus meisje, dat zich heftig verzet tegen Raskolnikovs idee dat hij het recht zou hebben een oude woekeraarster te doden, aangezien het mens in zijn ogen niet meer dan een luis en een maatschappelijke parasiet is. Raskolnikov vindt het zonde dat haar opgestapelde rijkdommen werkeloos in haar woning liggen, hij weet daar een betere functie voor. Door de oude vrouw uit de weg te ruimen en haar middelen vrij te maken meent hij dus eigenlijk een goede daad te doen. Tussen theorie en werkelijkheid gaapt echter een kloof. Raskolnikov, door de omstandigheden gedwongen tot een dubbele moord, wordt na zijn daad onmiddellijk bevangen door twijfel. Sonja voedt die twijfel en brengt hem er uiteindelijk toe zich aan te geven bij de politie. Ze overtuigt Raskolnikov van haar visie dat alle mensen gelijk zijn voor God en dat niemand het recht heeft anderen de wet voor te schrijven of macht over ze uit te oefenen, laat staan ze te doden.

De strijd tussen goed en kwaad speelt zich bij Dostojevski niet alleen af tussen de personages, maar vooral in de personages zelf. Raskolnikov heeft zichzelf op rationele gronden toegestaan een moord te plegen, maar eigenlijk verzet zijn hele wezen zich tegen deze daad. Met Sonja is het omgekeerde het geval: haar (religieuze) ideeën zijn zo sterk met haar gevoel verbonden dat het voor haar niet onoverkomelijk is als prostituée te leven. Terwijl Raskolnikovs abstracte idee overstemd wordt door de werkelijkheid van zijn leven, is voor Sonja de werkelijkheid van haar leven in zekere zin iets abstracts en ondergeschikt aan haar ideeën.

Als moordenaar die twijfelt aan de rechtmatigheid van zijn daad en uiteindelijk tot inkeer komt, kwalificeert Raskolnikov zich zonder twijfel als goede slechterik. Zijn slechtheid is echter iets uiterlijks en formeels en concentreert zich in die ene, beredeneerde, maar door de menselijke moraal nu eenmaal niet geaccepteerde daad. Los van de moord is Raskolnikov een ‘goed’ personage, knap van uiterlijk, intelligent, direct betrokken bij het leed van anderen. Hetzelfde geldt a fortiori voor Sonja. Haar beroep staat zo ver af van haar wezen dat dat voor de uiteindelijke beoordeling van haar karakter geen enkele rol speelt.

Er zijn echter personages in Misdaad en straf - en ook elders in het werk van Dostojevski komen ze in groten getale voor - waarbij het slechte niet zozeer aan de buitenkant zit, opgedrongen door de ratio of de levensomstandigheden, maar een wezenlijk onderdeel uitmaakt van de karakterstructuur. Dostojevski heeft een voorkeur voor duistere, geheimzinnige personages, personages die tot alles in staat zijn en soms de meest gruwelijke dingen op hun geweten hebben. Echte schurken zijn ze echter zelden of nooit. De enige zuiver negatieve personages zijn bij hem materialistische kleinburgers. Alle anderen, of het nu losbollen, oplichters of moordenaars zijn, worden van verschillende kanten belicht, hun ‘slechtheid’ is een facet van een ingewikkelde persoonlijkheid die ook andere kenmerken en eigenschappen heeft.

Een van de intrigerendste personages in Misdaad en straf is Arkadi Ivanovitsj Svidrigajlov. Svidrigajlov is een rijke landeigenaar van een

[p. 846]

jaar of vijftig. Hij is rijk geworden door zijn huwelijk met een zekere Marfa Petrovna, die hem heeft vrijgekocht uit de gevangenis waarin hij was beland vanwege grote schulden. Nadat Svidrigajlov zijn echtgenote verklaard had haar niet altijd trouw te kunnen zijn sloten ze een mondeling contract: hij zou Marfa Petrovna nooit in de steek laten, altijd haar man blijven en er nooit een vast liefje op nahouden; daartegenover stond dat hij af en toe een oogje mocht laten vallen op de meisjes van het huispersoneel en hij beloofde dat als hij echt door een serieuze hartstocht zou worden bezocht hij daar Marfa Petrovna deelgenoot van zou maken.

Die laatste belofte komt Svidrigajlov niet na. Wanneer Doenja, de zuster van Raskolnikov, als gouvernante voor zijn kinderen wordt aangenomen, wordt hij hartstochtelijk verliefd op haar. Doenja wijst zijn avances verontwaardigd van de hand. Bij een van zijn toenaderingspogingen wordt Svidrigajlov ‘betrapt’ door zijn echtgenote. Deze richt haar woede op Doenja, ontslaat haar op staande voet en maakt haar te schande in de hele omgeving. Wanneer Svidrigajlov zijn echtgenote echter een brief laat lezen die Doenja hem geschreven heeft en waarin ze zich boos maakt over zijn opdringerigheid, draait Marfa Petrovna honderdtachtig graden om en gaat ze met de brief in de hand de hele buurt af om Doenja eerherstel te geven.

Dit is allemaal Vorgeschichte en speelt zich af voordat de eigenlijke handeling van de roman een aanvang neemt. Die handeling begint met de volvoering van Raskolnikovs plan een oude woekeraarster te vermoorden. Raskolnikov loopt al geruime tijd rond met dit plan, maar hij gaat tot actie over omdat hij niet wil dat Doenja zich voor hem opoffert. Doenja denkt er namelijk over te trouwen met de rijke, maar zeer bekrompen burgerman Loezjin om haar familie te verlossen van de eeuwige materiële problemen en het Raskolnikov mogelijk te maken zijn studie te voltooien.

Zoals altijd bij Dostojevski speelt de handeling van de roman zich af in een zeer korte tijd en zijn er uiterst scherpe, emotionele confrontaties tussen de personages. Marfa Petrovna is onverwacht overleden - het gerucht gaat dat Svidrigajlov haar vergiftigd heeft - en de laatste haast zich, onmiddellijk na haar begrafenis, naar Petersburg om de bloemetjes buiten te zetten en zo mogelijk Doenja voor zich te winnen. Hij neemt zijn intrek bij een kamerverhuurster, die verwant is met een meisje dat een paar jaar geleden zelfmoord heeft gepleegd, na, zo laat Dostojevski doorschemeren, door Svidrigajlov seksueel te zijn misbruikt. Via deze kamerverhuurster presenteert hij zich als bruidegom van een zestienjarig meisje, papt bovendien aan met een moeder met een jong dochtertje, maar zijn eigenlijke hartstocht geldt Doenja.

Om te verhinderen dat Doenja met Loezjin trouwt biedt Svidrigajlov haar tienduizend roebel aan. Doenja wil niets van hem weten, maar Svidrigajlov krijgt nog een ander machtsmiddel in handen: hij luistert een gesprek af tussen Raskolnikov en Sonja, waarin de eerste bekent dat hij een moord heeft gepleegd. Zinspelend op het feit dat hij een belangwekkend geheim van Raskolnikov in handen heeft weet Svidrigajlov Doenja mee te tronen naar zijn kamer.

Vlak voor de scène die nu volgt, een van de hoogtepunten van de roman, heeft Dostojevski het beeld dat de lezer zich reeds van Svidrigajlov heeft gevormd, het beeld van een liederlijke schuinsmarcheerder die er allerlei duistere praktijken op nahoudt, aangevuld met een beschrijving van zijn uiterlijk. Deze beschrijving staat in een gedeelte waarin Svidrigajlov en Raskolnikov een gesprek voeren; we zien Svidrigajlov door de ogen van Raskolnikov: ‘Raskolnikov zette zijn rechterelleboog op tafel, omvatte met de vingers van zijn rechterhand zijn kin en begon Svidrigajlov doordringend aan te kijken. Een minuut bekeek hij zijn gezicht, dat hem vroeger ook altijd al was opgevallen. Het was een vreemd gezicht, dat wel wat weg had van een masker: blank en blozend, met helrode lippen, met een lichtblonde baard en met nog tamelijk dichte blonde ha-

[p. 847]

ren. Zijn ogen waren wat al te blauw en hun blik wat al te zwaar en onbeweeglijk. Er was iets verschrikkelijk onaangenaams in dit mooie en voor zijn leeftijd buitengewoon jeugdige gezicht. Svidrigajlov droeg fatterige, lichte zomerkleren, vooral besteedde hij veel zorg aan zijn overhemd. Aan zijn vinger droeg hij een enorme ring met een dure steen.’

Wanneer Svidrigajlov met Doenja in zijn kamer is aangekomen, vertelt hij haar dat hij ervan op de hoogte is dat Raskolnikov een moord heeft gepleegd. Aanvankelijk kan Doenja dit niet geloven, maar Svidrigajlov weet haar te overtuigen. Zoals veel van Dostojevski's personages is hij goed van de tongriem gesneden en kan hij uitstekend redeneren en vertellen. Doenja is een flauwte nabij, maar Svidrigajlov maakt haar duidelijk dat er één manier is om Raskolnikov te redden: als zij zal ingaan op zijn avances zal hij ervoor zorgen dat Raskolnikov naar het buitenland kan vluchten. Doenja wordt razend en wil het huis waarin Svidrigajlov woont verlaten. Deze heeft echter de deur van zijn kamer op slot gedaan, zodat Doenja in de val zit. Ze beseft dat hij in staat is haar te verkrachten en neemt een uiterst middel te baat: ze heeft een geladen revolver bij zich, die ze nu te voorschijn haalt.

‘Doenja bracht de revolver omhoog en doodsbleek, met een wit geworden, bevende onderlip, met vuurschietende grote zwarte ogen keek zij hem vastbesloten aan, richtte en wachtte op de eerste beweging van zijn kant. Nog nooit had hij haar zo mooi gezien. Het vuur dat uit haar ogen schoot op het ogenblik dat zij de revolver omhoogbracht schroeide hem, zo scheen het, en zijn hart kromp van pijn ineen. Hij deed een stap en er klonk een schot. De kogel schampte langs zijn haren en sloeg achter hem in de muur. Hij bleef staan en begon zachtjes te lachen: “De wesp heeft gestoken! Ze mikt direct op mijn hoofd... Wat is dat? Bloed!” Hij haalde een zakdoek te voorschijn om het bloed af te vegen, dat in een dun straaltje langs zijn rechterslaap liep; waarschijnlijk had de kogel heel even de hoofdhuid geraakt. Doenja liet de revolver zakken en keek Svidrigajkov aan met iets dat inlag tussen angst en stomme verbazing. Zij scheen zelf nog niet te begrijpen wat zij gedaan had en wat er eigenlijk gebeurde!

“Tja, mis! Schiet nog maar eens, ik wacht,” zei Svidrigajlov zachtjes, nog steeds lachend, maar somber; “zo kan ik u nog grijpen vóór u de haan weer spant!”’

Bij de tweede poging ketst het schot, een derde poging doet Doenja niet meer; ze gooit de revolver plotseling weg. Deze handeling van haar breekt de dierlijke vastbeslotenheid van Svidrigajlov. ‘Het was of er iets met een slag uit zijn hart verdween, en misschien niet alleen de zwaarte van de doodsangst: die voelde hij ook wel nauwelijks op dit ogenblik. Het was de bevrijding van een ander, droeviger en duisterder gevoel, dat hij zelf niet in al zijn kracht zou kunnen omschrijven.’ Wanneer Doenja hem vervolgens bezweert dat ze nooit van hem zal kunnen houden geeft Svidrigajlov haar de sleutel en laat hij haar vertrekken.

In de scène met Doenja laat Svidrigajlov zien dat hij niet alleen maar de berekenende schurk en wellusteling is zoals hij zich tot nu toe had doen kennen. In een gesprek met Raskolnikov had hij zijn levensfilosofie geopenbaard: het leven is uiterst saai en kan alleen met uitspattingen en liederlijkheid wat worden opgevrolijkt; jonge meisjes hebben daarbij zijn voorkeur. Gevoegd bij wat er bekend is over zijn leven naast Marfa Petrovna en over zijn mogelijke rol bij haar dood is er een volstrekt negatief beeld van Svidrigajlov ontstaan: hij is een schoft en een slecht mens. De scène met Doenja maakt Svidrigajlov tot een veel gecompliceerder figuur. Hij is niet de rationalistische levensgenieter die hij pretendeert te zijn, maar iemand die onderworpen is aan zware en duistere gevoelens. Het leven is voor hem niet zo zeer saai als wel uitzichtloos. Doenja is zijn grote passie. Hij probeert haar op zijn manier, met list en geweld, voor zich te winnen. Als zij hem definitief afwijst beseft hij dat het leven voor hem echt zinloos is geworden. Nadat Doenja zijn kamer verlaten heeft, blijft Svidrigajlov nog een paar minuten bij het venster

[p. 848]

staan. ‘Zijn gezicht vertrok tot een eigenaardige glimlach, een meewarige, trieste, zwakke glimlach, de glimlach der wanhoop.’

Na de scène met Doenja wordt er nog één hoofdstuk aan Svidrigajlov gewijd. Hierin wordt het nieuwe beeld dat er van hem is ontstaan nog verder aangevuld, in het bijzonder ten aanzien van zijn existentiële twijfel, maar ook ten aanzien van enkele andere, onverwachte aspecten van zijn innerlijk leven. De hele avond na Doenja's vertrek brengt Svidrigajlov door in allerlei kroegen en gelegenheden, maar hij drinkt nauwelijks wat. Om tien uur brengt hij een bezoek aan Sonja en biedt haar drieduizend roebel aan: ze zal die nodig hebben als Raskolnikov zich gaat aangeven, tot dwangarbeid wordt veroordeeld en zij hem naar Siberië zal volgen. Tegen middernacht brengt hij een bezoek aan zijn zestienjarige ‘bruid’, bij wie hij vijftienduizend roebel achterlaat. Nog later neemt hij zijn intrek in een sombere Petersburgse herberg, waar men slechts een armzalige, koude en vochtige kamer voor hem ter beschikking heeft. Zijn laatste nacht wordt uitvoerig beschreven. Het beeld van Doenja rijst opnieuw voor hem op en hij kan de gedachte aan wat er die dag gepasseerd is moeilijk van zich af zetten. Dan valt hij ten prooi aan koortsdromen en nachtmerries. Eerst heeft hij het gevoel dat er iets langs zijn lichaam wriemelt, het lijkt alsof er een muis door zijn bed loopt. Daarna ziet hij, in een prachtig landschap, een met bloemenguirlandes behangen doodskist staan. In de kist ligt een heel mooi meisje, met loshangend haar, een zelfmoordenares. Svidrigajlov kent haar. ‘Zij was nog maar veertien jaar, maar reeds was dit hart gebroken en had het zichzelf vernietigd, geschonden door een krenking, die dit jonge, kinderlijke bewustzijn had ontzet en verbijsterd, die deze engelzuivere ziel met onverdiende schande had overladen en haar de laatste wanhoopskreet had ontrukt, die niet was gehoord, maar bruut veracht in donkere nacht, in het duister, in kou, bij vochtig dooiweer, toen de wind huilde...’

Als hij weer is wakker geworden hoort Svidrigajlov een kanonschot, een waarschuwing voor de mensen in de buitenwijken van Petersburg dat het water aan het stijgen is. In een nieuw visioen loopt hij door de herberg en ontdekt hij in een donkere hoek tussen een oude kast en een deur een meisje van een jaar of vijf. Hij neemt haar mee en legt haar in zijn bed - even later opent het kind haar ogen en kijkt hem aan met de schaamteloze blik van een prostituée.

In de vroege ochtenduren verlaat Svidrigajlov de herberg, met in zijn zak de revolver die door Doenja was achtergelaten. Dwalend door Petersburg komt hij een soldaat tegen die op wacht staat; na hem gezegd te hebben dat hij spoedig naar vreemde landen zal vertrekken schiet hij zichzelf voor het hoofd.

Svidrigajlov is, net als Raskolnikov, iemand die op een rationele, beredeneerde wijze voor het kwade kiest. Anders dan bij Raskolnikov, voor wie de moord die hij pleegt een idealistisch doel dient, zijn Svidrigajlovs uitspattingen er uitsluitend op gericht zijn eigen lusten te bevredigen. Alleen op die manier, beweert hij, kan hij een beetje vreugde in zijn leven brengen. Onder deze rationalistische hartstocht en cynische levenshouding gaat echter iets anders schuil, een diep besef van de onvervuldheid en zinloosheid van het bestaan. Svidrigajlov is lang niet altijd de schurk die hij voorgeeft te zijn. Hij steunt de kinderen van de overleden stiefmoeder van Sonja financieel en geeft ook Sonja zelf geld. Zijn liefde voor Doenja lijkt oprecht, de eerste en enige echte liefde in zijn leven. Wanneer blijkt dat zij zijn liefde nooit zal beantwoorden en een afkeer van hem heeft, is er voor Svidrigajlov maar één oplossing: de dood. Hiermee overstijgt hij zijn schurkachtigheid. Zijn zelfmoord maakt hem natuurlijk niet tot een goéd mens, maar wel tot een mens, een psychologisch gezien boeiende, dus mooie schurk.