De Gids. Jaargang 154

[p. 849]

Jan van Luxemburg
Ripley's charme: vlak boven de knie

De Tom Ripley-romans van Patricia Highsmith grossieren in moorden. De eerste moord, in The Talented Mr Ripley (1955), een in de kritiek al klassieke slachtpartij te water, treft Dickie Greenleaf. Tom bewondert Dickie, is wat verliefd op hem. Dickie's lauwe reactie op Toms vriendschap en wat jaloezie leveren voldoende motief tot moord; het latere financiële gewin - door een vals testament erft Tom Dickie's vermogen - speelt bij de moord nog geen rol. Als de eerste moord gepleegd is, is het doden van Freddy Miles voor Tom slechts een logisch vervolg. Tom heeft Dickie's identiteit aangenomen en Freddy vermoedt hoe de vork in de steel zit. Vandaar.

In de tweede Ripley-roman, Ripley Under Ground (1970), is het motief vooral financieel gewin. De Amerikaanse rijke zakenman Murchison dreigt de schilderijvervalsingen van Tom en zijn makkers van de Buckmaster Gallery aan de kaak te stellen. Tom brengt hem in zijn wijnkelder met een welgemikte stoot met een fles goede wijn definitief tot zwijgen. Zo voorkomt hij schade en schande, voor zichzelf, maar toch ook terwille van de vervalser Bernard en van zijn vrienden van de galerie, Jeff en Ed, die hem vertrouwen en bewonderen.

De slachtoffers van de moorden in Ripley's Game (1974) zijn een vijftal mafiosi. Tom haat de mafia, haar combinatie van katholicisme en gewetenloosheid. Mafiosi uit de weg ruimen is in zijn visie volslagen acceptabel, maar er zit toch een moreel probleem in dit boek. De Duitse kleine crimineel Reeves Minot zoekt, via Tom, tegen mafiosi die zijn gokhandel bedreigen, een huurmoordenaar. Tom verspreidt dan in Fontainebleau overdreven geruchten over de slechte gezondheid van Jonathan Trevanny, een onschuldige huisvader. Jonathan, een lijstenmaker, leidt weliswaar aan leukemie, maar Tom blaast de zaak op en Jonathan gaat geloven dat hij heel spoedig zal sterven. Zo komt Reeves gemakkelijk aan zijn moordenaar. Jonathan wil geld voor vrouw en kind nalaten en is, als Reeves hem aanzoekt, al gauw een willige medewerker. In The Boy Who Followed Ripley (1980) tenslotte, niet Highsmiths grootste roman overigens, is er maar één moord en dat is de moord waarmee Tom een jongen bevrijdt uit de handen van kidnappers.

De moorden vertonen, zou je kunnen zeggen, in de late romans wel een toenemende morele acceptabiliteit. Maar merkwaardigerwijs maakt dat voor Tom Ripley zelf niet zo erg veel uit. Hij heeft eigenlijk nooit schuld gevoeld, hooguit een beetje en eventjes over Dickie. Hij heeft ook nooit kwade dromen gehad over die moorden of aan slapeloosheid geleden, zelfs niet na de zeer gruwelijke moordpartij op Dickie. De moorden op Freddy Miles en op Murchison bezorgen Ripley alleen maar problemen van hoe raak ik het lijk kwijt. Bij de mafiosi komt schuldgevoel (en een van deze moorden is toch heel verraderlijk en gemeen) al helemaal niet aan de orde.

Hoe komt het dan dat, zoals veel lezers zullen getuigen, deze Ripley toch niet louter afkeer oproept. Dat hij een ‘mooie slechterik’ is. Dat hij vaak kan rekenen op het medeleven en de identificatie van de lezer. Dat althans deze lezer toch steeds weer hoopt dat het voor Tom goed afloopt, dat hij ontsnapt aan de vijand maar ook aan de politie en aan ons gevoel voor rechtvaardigheid? Voor die emoties zijn wel wat oorzaken te bedenken.

Om te beginnen is er het perspectief, de focalisatie. De vier Ripley-romans zijn - op een overzichtelijke en functionele uitzondering na in Ripley's Game - verteld vanuit het perspectief van Tom Ripley. Perspectief bij een personage werkt identificatie in de hand. De lezer wordt er dan ook toe verleid te willen wat Tom wil

[p. 850]

en Toms visie lijkt daarbij vaak een gerechtvaardigde en fatsoenlijke visie. Hij ziet hoe de mensen zijn, heeft begrip voor wat ze beweegt, voor wat ze kwetsbaar, maar ook voor wat ze aardig maakt, of voor wat hun belangen zijn. Deze redelijkheid van Tom maakt de romans ook zo bij uitstek creepy en verwarrend.

Een tweede punt is dat Tom omgeven is met figuren die hem bewonderen. Natuurlijk, hij wekt wantrouwen, er gaan geruchten over hem en hij heeft geld zonder werk te doen dat anderen werk noemen: hij tuiniert, studeert, leest, maakt muziek. Maar de mensen die hem het dichtst bij komen bewonderen Tom, en de lezer zal al gauw iets van die bewondering delen. Daarvan noem ik twee spectaculaire gevallen.

Lijstenmaker Jonathan Trevanny is in feite een treurig slachtoffer van Tom. Als gevolg van Toms geruchten heeft de doodzieke man een nog ernstiger beeld van zijn ziekte dan nodig is. Maar bij de tweede moord in de Mozartexpres uit München komt Tom Jonathan onverwacht te hulp en wurgt voor hem de mafioso. Vanaf dat moment krijgt Jonathan vertrouwen in Tom, hij bewondert hem, vraagt hem om raad over zijn door wantrouwen geplaagde huwelijk. Tenslotte ruilt hij de normen van Simone, zijn katholieke vrouw, in voor de normen van Tom, die de katholieke mafiosi het leven niet waard acht. Aan het slot van Ripley's Game vangt Jonathan met eigen lijf een voor Tom bestemde kogel op, offert hij, lijkt het, zijn leven voor hem, wordt hij een Jonathan voor deze David. Voor Jonathan geldt wat David in het boek Samuel over Jonathan zegt: ‘Gij waart mij zo dierbaar. Uw liefde telde ik meer dan de liefde van vrouwen.’

In Ripley's Game berust het perspectief deels bij Jonathan, deels bij Tom. Dat Jonathan zich werkelijk voor Tom heeft opgeofferd, vermoeden we slechts vanuit het perspectief van Tom. Zijn speculatie en geloof worden echter gemakkelijk die van de lezer. Waarom zou deze Tom minder vertrouwen dan Jonathan heeft gedaan?

Nog sterker lijkt de bewondering van Frank, de zestienjarige jongen die vanuit Amerika Ripley in Frankrijk komt opzoeken om aan Tom te biechten dat hij zijn vader vermoord heeft: ‘the boy who followed Ripley’: de David-metafoor wordt een Jezus-metafoor. Frank heeft Tom gevonden in krantenarchieven. De Ripley-moorden zijn nooit bewezen, maar hebben wel veel publiciteit gehad. Tom bekent op zijn beurt een paar van zijn moorden aan Frank en de vriendschap tussen man en jongen lijkt op het gedeelde doden te berusten. De jongen heeft zijn motief in het feit dat zijn vader hem klein hield, en we kunnen dan dieptepsychologisch denken aan de solidariteit die Tom moet voelen: Tom is vroeg zonder ouders geraakt en opgevoed door een tante die hem emotioneel verwaarloosde. Maar de solidariteit komt (ook) op een veel oppervlakkiger niveau tot stand. Het moorden schept een band van vertrouwen; dat je aan elkaar kunt vertellen wat je anderen niet kunt vertellen. En er is zeker ook een homoërotische motivatie die bij Tom en tegenover Tom in geen der boeken te verwaarlozen is.

Overigens heeft Tom ook een vrouw, de elegante verwende Heloïse. Met deze vrouw heeft Tom spaarzaam maar bevredigend seksueel contact. Al te vaak zou hij het niet willen. Deze restrictie is symbolisch voor de algehele restrictie die we met Tom tegenover Heloïse kunnen voelen. Over haar verklaart Tom in Ripley Under Ground dat hij haar moraal ‘next to non-existent’ acht. Dat schept een niveauverschil tussen Tom en Heloïse. Tom is superieur genoeg als focalisator om zich (tegenover ons) een oordeel over Heloïses amoraliteit te kunnen veroorloven. En er deugt nog zo het een en ander niet aan Heloïse. Heloïse vermoedt Toms criminele praktijken, maar vraagt er nooit al te precies naar. Zo weet ze haar handen schoon te houden en zal ze toch het geld dat Toms criminaliteit oplevert niet derven. Toms vrouw versterkt ex negativo het positieve Ripley-beeld. Heloïse doodt zelf niet, maar laat wel mooi Tom het vuile werk doen.

Behalve de focalisatie, de positieve visies van Jonathan en Frank op Tom en de dubieu-

[p. 851]

ze status van Heloïse werkt nog een aantal details mee aan de sympathie voor Tom Ripley. Tom is een gentleman en dat is hij in de grootste perfectie tegenover zijn huishoudster Mme Annette, niet paternalistisch, maar beschaafd, een ander woord is er niet voor. Mme Annette verzorgt Tom perfect, ze verwent graag zijn gasten en vooral zorgt ze ervoor dat huize Belle Ombre gekenmerkt wordt door smaakvol eten en drinken. Tegenover een perfecte gedienstige staat een perfecte baas, bekommerd om haar kiespijn, om haar familieleden, zorgvuldig zijn instructies gevend. Iemand die de bloedvlekken die zijn moorden maken wil wegwerken: natuurlijk omdat Mme Annette ze niet mag zien, maar ook, vermoeden we, omdat deze heer Madame geen extra werk wil bezorgen.

Tom heeft verder, behalve een ontwikkelde smaak in eten en drinken, cultureel een brede alfa-oriëntatie en is politiek beschaafd links: hij leest Servan-Schreiber in het Frans en noteert de woorden die hij niet kent om die later in de Harrap op te zoeken; hij kiest zorgvuldig zijn bellettrie, speelt Goldbergvariaties op het clavecimbel, waardeert daarnaast ook wel de Beatles en hij heeft een verfijnde schilderijenverzameling. Zijn succes in juist schilderijenzwendel in Ripley Under Ground heeft zeker met zijn goede smaak te maken, en hoewel voor menigeen de limiet bereikt zal zijn als hij met een fles goede wijn Tom Murchison neerslaat tijdens een discussie over kleur in kunst, moet men er toch op bedacht zijn dat Toms culturele en vinologische hoogstandjes ons strenge oordeel kunnen verzachten.

Tenslotte: Tom is een onmatige moordenaar, hij moordt veel en in een aantal gevallen met een wellust waarvan het sadisme bijna onder de kille beschrijving ervan verdwijnt. Maar deze zelfde man is tegelijk van een grote morele prudentie. Hij verwerpt gokken en drugs; zijn oordeel over de mafia is al vermeld; in seksualiteit is hij open en matig: homoseksualiteit aanvaardt hij, maar hij leeft vooral als beheerst heteroseksueel.

Als Tom voor zwendel in London is neemt hij tijd voor een bezoek aan Carnaby Street - het zijn de jaren zestig. Daar kiest hij zorgvuldig modieuze kleding voor Heloïse - ‘waist 27’ weet hij precies - maar de extreme minimode, waar je bijna alles ziet, wekt zijn esthetische en morele afkeer op. Heloïse draagt gelukkig haar rokken tot vlak boven de knie; die weet, zoals Tom, hoe het hoort. Wanneer Tom ons zijn perspectief verschaft, lijkt soms ook wat niet hoort - bewust moorden bijvoorbeeld - correct, vlak boven de knie.

De Ripley-romans van Patricia Highsmith zijn verkrijgbaar in Penguin-books. Een nieuwe titel Ripley Under Water is aangekondigd.