De Gids. Jaargang 154

Maarten Steenmeijer
Niet slecht zijn, maar slecht blijven

Zojuist samen met B. La Regenta (1884-1885) van Clarín vertaald, de mooiste Spaanse roman uit de negentiende eeuw. Het boek is vergeven van de slechteriken. Bijna allemaal behoren ze tot de hogere kringen van een geïsoleerde, zelfgenoegzame provinciestad ergens in Noord-Spanje: Vetusta (gemodelleerd naar de woonplaats van de schrijver, Oviedo). Dank zij de beproefde combinatie van onnozelheid en megalomanie zijn het echter geen mooie, maar karikaturale slechteriken. Er is één uitzondering.

In Vetusta woont de vrouw naar wie de roman is genoemd, La Regenta, een van de weinige personages die niet verstoten maar gekoesterd wordt door de auteur. Ze is de jonge, intelligente, beeldschone en gevoelige echtgenote van een gepensioneerde rechter die zich liever met zijn vogeltjes dan met zijn vrouw bezighoudt. Dat kan niet goed gaan, zeker niet wanneer de verzoeking steeds harder op de deur klopt: Don Alvaro, de plaatselijke Don Juan, heeft zijn zinnen op La Regenta gezet. Uit ijdelheid, want zij is de enige vrouw van stand die nog niet voor zijn charmes is gevallen. Haar veroveren moet de bekroning worden op de lange loopbaan van deze beroepsverleider, die met enige angst beseft dat hij het vanwege zijn middelbare leeftijd een beetje kalmer aan zal moeten gaan doen.

[p. 836]

Bijna een heel boek lang weet La Regenta weerstand te bieden aan de bekoringen van deze knappe, uiterst bedreven, maar in wezen kille charmeur. Dat haar uithoudingsvermogen zo groot is, is in belangrijke mate te danken aan de boeken waarmee zij haar verbeelding voedt: niet de romantische pulp waaraan haar omgeving zich verlustigt, maar de grote religieuze schrijvers uit de Gouden Eeuw (Theresia van Avila, Johannes van het Kruis, Fray Luis de León).

Een paar jaar lang hebben B. en ik bijna dagelijks meegedacht, meegevoeld en meegeleden met deze lieve, eenzame en mooie vrouw, die haar geest en haar lichaam niet meer kan vertrouwen. Toch had B. (vrouw) meer met haar te doen dan ik (man). Toegegeven, Clarín had haar onmogelijke situatie niet deerniswekkender gestalte kunnen geven, maar ik vond haar naïviteit en onschuld op een gegeven moment een beetje onnozel worden: ze was wel érg hardleers met al die schoolvoorbeelden van hypocrisie en perversie om zich heen.

Mijn aandacht werd meer naar de mannelijke hoofdpersoon van het boek getrokken, Don Fermín de Pas, de knappe, machiavellistische kanunnik die aan het begin van de roman Ana's nieuwe biechtvader wordt. Hij is de afgelopen jaren mijn mooie slechterik geweest. Zo naïef en lief als La Regenta is, zo doortrapt en vilein is deze kanunnik: hij trekt alle macht van het bisdom naar zich toe, tiranniseert zijn gelovigen, laat zijn ondergeschikten goed voelen wie de baas is, maakt misbruik van Gods woord, steekt de opbrengsten van de verkoop van religieuze voorwerpen in eigen zak, gaat met zijn kameniers naar bed...

Een groter contrast met de deugdzame La Regenta is nauwelijks denkbaar. Toch lijkt Don Fermín in één belangrijk opzicht op zijn onschuldige biechtdochter: net als zij steekt hij torenhoog uit boven zijn platte omgeving. Want in tegenstelling tot het zelfingenomen, onnozele Vetusta is hij intelligent, belezen en welbespraakt. De auteur heeft hem alle gelegenheid gegeven om dat duidelijk te maken aan de lezer. Sterker nog: Clarín, die onmiskenbaar op de bres stond voor een heel ander soort moraal dan die van Don Fermín, heeft zich zelfs in zekere mate met hem geïdentificeerd door heel wat van zijn diepe verachting voor Vetusta via deze kanunnik te ventileren. Een ander teken van Claríns (wellicht onbedoelde) achting voor Don Fermín is dat de kanunnik, samen met La Regenta, als enigen niet belachelijk worden gemaakt door de verteller.

In de loop van de roman wordt langzaam maar zeker duidelijk dat Don Fermín zich ook nog op een andere manier van zijn omgeving onderscheidt: net als La Regenta voelt hij, dank zij het intensieve contact dat hij met haar heeft gekregen, een onweerstaanbaar verlangen opkomen naar een ander, hoger bestaan. Een verlangen dat zich onontwarbaar heeft verstrengeld met een gek makende verliefdheid op zijn ‘zielsverwante’. Die mag echter geen enkel vermoeden krijgen van zijn gevoelens, want dan zou zij zich walgend van hem afkeren.

Zo wordt ook Don Fermín een gevangene van zichzelf en van zijn omstandigheden, opgesloten als hij zit in zijn soutane. Een andere overeenkomst met La Regenta is dat ook bij hem de grens tussen het lagere (zijn lustgevoelens) en het hogere (zijn hooggestemde verlangen naar een ‘zuiver’ bestaan) niet duidelijk is afgebakend. En ook Don Fermín heeft zijn lichaam en zijn geest op een gegeven moment niet meer in de hand.

Don Fermín is, kortom, niet alleen slecht maar ook tragisch. Is het deze tragische dimensie die hem tot zo'n mooie slechterik maakt? Ja, is het meest voor de hand liggende antwoord, zeker wanneer je de mooie slechteriken uit de literatuur op een rijtje probeert te zetten, van Raskolnikov tot Lodewijk Stegman: het zijn stuk voor stuk tragische slechteriken. Nee, denk ik bij nader inzien, mooie slechteriken zijn mooi ondanks hun tragiek. Hun aantrekkelijkheid zit hem in iets heel anders: in hun uithoudingsvermogen, in hun vermogen om onder alle omstandigheden slecht te blijven.

[p. 837]

Dat Don Fermín daar in hoge mate toe in staat is, laat hij zien in de periode waarin hij zich bewust wordt van zijn verliefdheid op La Regenta en niet goed weet wat hij met zijn gevoelens aan moet. Wat blijkt? De hevige gewetenswroeging waardoor hij wordt geplaagd, remt zijn abjecte praktijken niet af, maar stimuleert ze juist: zijn omgeving krijgt er nog meer van langs - zelfs zijn aanbeden moeder wordt niet ontzien -, hij deelt nog strengere straffen uit aan zijn ondergeschikten en met nog grotere wellust stort hij zich op andere vrouwen.

Don Fermíns slechtheid is op haar allermooist wanneer de verliefde geestelijke zijn bange vermoedens bevestigd ziet dat La Regenta in de armen van zijn concurrent is gevallen, de holle charmeur Don Alvaro. Dan trekt de kanunnik, tot genoegen van de lezer, alle registers van zijn geraffineerde slechtheid open en ontpopt zich als de gemaskerde regisseur van een verschrikkelijk drama, aan het slot waarvan La Regenta's wereld instort. Maar deze schitterende slechtheid wordt op de laatste pagina van de roman weer getemperd: wanneer Don Fermín tijdens een onverwachte, uiterst pijnlijke confrontatie La Regenta bijna vermoordt, is er geen sprake van slechtheid, maar van wanhoop. Van tragiek dus.

De tragische dimensie die literaire slechteriken per definitie hebben, doet afbreuk aan hun schoonheid. De mooiste slechteriken, de enige echte, moeten dan ook niet in de literatuur worden gezocht, maar in werelden waarin goed onversneden goed en slecht onversneden slecht is. In de wereld van de soap opera bijvoorbeeld. De hoofdpersoon van een van de bekendste hiervan is mijn allermooiste slechterik. Hij woont in het zuiden van de Verenigde Staten, is directeur van een oliemaatschappij en draagt ongegeneerd een cowboyhoed bij zijn pak. Hij maakt er geen geheim van wat zijn grootste passie is: macht. Geen enkel middel schuwt hij om daar zo veel mogelijk van te krijgen, welke gevolgen dat ook mag hebben voor vriend, vrouw, vriendin of familie. Omdat hij geen berouw kent, zit hij zichzelf nooit in de weg en kan hij volop genieten van zijn slechtheid. De brede glimlach waarmee hij, meestal in zijn eentje, zijn triomfen viert, heeft altijd het laatste woord en is het tastbaarste teken van zijn zuivere, eeuwigdurende slechtheid.