De Gids. Jaargang 154

Museaal leven
Evert van Uitert
Dokoupil tekent Matisse

Tot 24 november is in het Van Goghmuseum recent werk van Joost van den Toorn en Jiři Georg Dokoupil te zien. Het lijkt een tentoonstelling die een deur te ver is gegaan. De motivering luidt ongeveer dat het Van Goghmuseum kunsthandelaarster Riekje Swart tijdelijk haar etalage liet vergroten, omdat indertijd Vincents broer Theo ook in moderne kunst handelde. Dat klinkt wat mager en daarom verzon men een probleem, zoals dat wel op kunsthistorische instituten wordt onderwezen. Hoe bij-de-tijds zijn deze meesters die aan oudere kunst refereren? In het geval van Dokoupil, waartoe ik mij zal beperken, gaat het onder andere om modeltekeningen die als anderhalve druppel water lijken op die van Matisse.

Renée Steenbergen hield een lezing om het allemaal uit te leggen en schreef de tekst voor het Van Gogh-bulletin, dat ter gelegenheid van deze tentoonstelling verscheen. Nu is het niet per se nodig zich het hoofd te breken over deze museale gang van zaken om toch mee te lopen met de freaks die bereid zijn overal heen te trekken als het om een gevierde en ietwat over het paard getilde meester als Dokoupil gaat. Want er is een probleem dat elke beschouwer van Dokoupils tekeningen opmerkt, maar dat zelden onder woorden wordt gebracht: waarin verschillen de modeltekeningen

Dokoupil, Douchend meisje, 1989

[p. 825]

die deze kunstenaar naar Matisse maakte van mislukte modeltekeningen die amateurs in grote hoeveelheden iedere week op papier brengen? Zo op het eerste gezicht moet het antwoord luiden: in niets. Dezelfde afgezakte borsten, verkeerd geplaatste navels en onbegrepen contouren. Ook de stijl en snelheid van tekenen wijkt niet noemenswaardig af.

Er is nogal wat theoretisch geweld nodig om het parasitaire postmoderne scheppen van Dokoupil te rechtvaardigen. Dat is dan ook gebruikt, onder andere door de kunstenaar zelf. Toch is het goed die rechtvaardigingen te volgen, want wie de intenties niet begrijpt, weet eenvoudig niet wat hij moet zien. Zo zou men kunnen stellen dat Dokoupil zich in een creatieve wedijver met Matisse begeeft. Dat is een gebruikelijke gang van zaken in de kunst sedert de renaissance. De renaissancekunstenaars zelf wilden hun antieke voorbeelden evenaren en liefst overtreffen. Het is de opzet van veel ambitieuze kunstenaars geweest - waaronder alle groten - om hun voorgangers en concurrenten de baas te worden door nog mooiere en interessantere oplossingen te vinden. Het geïnteresseerde publiek keek ademloos toe en wij zijn niet anders geprogrammeerd.

Het proces wordt aangeduid met twee technische termen: imitatie en emulatie, waarbij emulatie als een overtreffende trap van het louter nadoen moet worden opgevat. De kunstenaar

Oude Britse munten en (links) hun Griekse prototypen.

bereikte die trap door iets eigens aan zijn voorbeelden toe te voegen. Emulatie diende de vooruitgang in de kunst en was werkzaam zolang er tenminste overeenstemming bestond over de richting waarin zich de kunst bewoog. Dat was eeuwenlang het geval. Kunstenaars stelden zich tot doel zo overtuigend mogelijk de al dan niet geïdealiseerde werkelijkheid, bestaand of gedroomd, na te bootsen. Zo emuleerde Manet in zijn Déjeuner sur l'herbe uit 1863 met behulp van modellen en een prent van Marcantoni Raimondi een Venetiaanse renaissancemeester uit het Louvre en Picasso emuleerde op zijn beurt dat werk van Manet en nog veel meer. Wie een aantal voorbeelden van studieuze kopieën wil zien, kan terecht in het boek van Egbert Haverkamp-Begemann, Creative Copies. Interpretative Drawings from Michelangelo to Picasso, dat her en der nog in de ramsj verkrijgbaar is.

Maar bij Picasso ging er iets mis met de richting waarin geëmuleerd werd. Picasso leek zijn voorbeelden te willen vermalen tot een verzameling beeldelementen en daarmee bracht hij de aloude werkwijze van het kopiëren en emuleren tot een logisch einde. De vooruitgang zat in de afbraak. Op de puinhopen van de oude kunst zou een nieuwe ontstaan. Maar helemaal abstract en splinternieuw werd Picasso toch niet.

Wat Dokoupil en andere postmodernisten

[p. 826]

doen is niet langer in die termen te begrijpen. De ‘verwerking’ door Dokoupil van in beginsel naturalistische modeltekeningen van de gevierde modernist Matisse roept niet het beeld van vooruitgang op en ook niet van moedwillige afbraak, maar herinnert mij in de eerste plaats aan een fascinerende reeks afbeeldingen die Gombrich lang geleden in zijn Art and Illusion gebruikte. De reeks toont de teloorgang van afbeeldingen op Griekse munten. We zien in het ene geval een klassiek profiel en in het andere geval een tweespan, stapsgewijs veranderen in een Paul Klee- of Miro-achtige configuratie onder de handen van opeenvolgende Keltische en Germaanse kopiisten, die niet geleerd hadden de voorstelling correct te interpreteren. Zoiets lijkt nu ook bij Dokoupil het geval te zijn.

Met die constatering kun je twee kanten op. Vanuit de oorspronkelijke Griekse munt of vanuit Matisse gezien is er sprake van onbegrepen en knullige navolgingen. Dokoupil gaat er prat op niet te kunnen modeltekenen

Matisse, La Chevelure, lithographie (1944)

en dat zie je. Zijn contouren verraden niet het minste begrip voor de plastiek van een lichaam. Het zijn niet meer dan pesterige persiflages. Voor veel beschouwers zal de zaak hiermee zijn afgedaan, al kan de mate van waardering voor pesterigheid verschillen.

Maar zoals gezegd, kunnen we ook de andere kant op redeneren en erachter proberen te komen wat de nieuwe criteria van Dokoupil inhouden. We moeten aannemen dat die criteria op de een of andere manier met Matisses tekeningen van doen hebben, omdat de ontleningen anders geheel zinloos zouden zijn. Die mogelijkheid valt overigens niet uit te sluiten. Er is een verbindende schakel te vinden in het decoratieve, niet afbeeldende element, dat zowel bij Matisse als Dokoupil een rol speelt. We kunnen de tekeningen van beide kunstenaars zien als ornamenten, of arabesken zoals Matisse liever zei.

Dokoupil heeft, als eertijds de middeleeuwse kopiisten, zijn voorbeeld Matisse eerst gereduceerd tot een ornamentalist, om vervolgens een opzettelijk onhandige en onelegante variant op diens arabesken te maken. Dokoupils techniek om te tekenen met een stift die bevestigd is aan een lange stok, heeft hij ook van Matisse afgekeken. Die technische handicap werkt als vanzelf een modieuze onhandigheid in de hand. Waar Matisse een evenwicht bereikte tussen ruimtelijke illusie en vlak ornament, meestal door een motief in een reeks van tekeningen uit te proberen waardoor hij zich wist te distantiëren van het schoolse academische modeltekenen, beperkt Dokoupil zich tot

Dokoupil, Liggend naakt met geopende ogen, 1990

[p. 827]

het modernistische aspect van Matisse, zijn arabesken. De vooruitgang van Dokoupil zit dan in de nog grotere onhandigheid.

Maar wat is het belang van onhandigheid? Al in het negentiende-eeuwse modernisme gold de gaucherie als een teken van eerlijkheid en integriteit, als het tegendeel van oppervlakkige academische geliktheid. De ironie van het lot wil dat Vincent van Gogh nu juist het voorbeeld van integriteit bij uitstek is. Zouden de tentoonstellingsmakers dat niet begrepen hebben?

Zeker wel, Dokoupil en zijn postmodernistische supporters zeggen helemaal niet gesteld te zijn op zoiets als integriteit die uit de voordracht zou moeten blijken. Voor nu iemand roept dat het dus toch om nauwelijks amusante oplichterij gaat, om de nieuwe kleren van de keizer, enzovoort, enzovoort, heeft de kunstenaar ernstig verklaard dat we hier met postmoderne ironie te maken hebben. ‘Om te kunnen schilderen, is verweer nodig: het mijne is ironie,’ verklaarde Dokoupil in een interview met kunsthandelaar Paul Maenz. De dichter Auden parafraserend zou men Dokoupil ook in de mond kunnen geven:

Matisse, L'arabesque (1931)

Kan ik tekenen leren,

zonder iets ironisch of grappigs op papier te

zetten

over het tekenen?

Nee, dat is moeilijk al blijkt het resultaat zelden grappig. Of het ironisch is staat ook nog te bezien.

Ironie veronderstelt ernst, het is er zelfs een verkapte vorm van, veelal tot stand gebracht door omkering. De ernstige kant van Dokoupils modeltekeningen is wat de vorm betreft uitsluitend van Matisse afkomstig. Wat de inhoud betreft is er geen sprake van een intelligente omkering van de intenties van Matisse of de klassieke moderne kunst. Dokoupils getekende ironie kan nauwelijks op eigen benen staan.

Op dit punt aanbeland wil iemand misschien weten of dit werk van Dokoupil meer is dan een eventueel kunsttheoretisch te legitimeren provocatie, die in het beste geval van een zekere conceptuele inventiviteit getuigt. Met andere woorden, hoe groot is de verdienste iets niet meer te kunnen, als je zo overduidelijk aan je voorbeeld refereert dat je eigen produkten zonder dat voorbeeld geen reden van bestaan lijken te hebben? Hoe ironisch zijn deze tekeningen en waaraan kun je dat zien? Die vragen zijn niet irrelevant, want aan een vergelijking met Matisse valt voor de kijker niet te ontkomen.

Die vergelijking gaat op alle gebieden gevaarlijk

Dokoupil, Liggend meisje met de handen achter het hoofd, 1990

[p. 828]

mank. Historisch geprogrammeerd als ik ben herinneren deze tekeningen mij onweerstaanbaar aan werk van vroegere Matisse-navolgers. De kwaliteit van Dokoupil lijkt mij lager dan die van expressionisten van het tweede en derde garnituur als Erich Heckel of Otto Müller.

Renée Steenbergen komt uiteraard tot een andere conclusie. In haar ogen is Dokoupil een virtuoos tekenaar en geïnteresseerd in de beperking die het modeltekenen met zich meebrengt. In de beperking toont zich de meester, moeten kunstenaar en critica hebben gedacht. ‘Neem een model en doe er iets mee - doe er iets anders mee,’ luidt het licht verkeerd op te vatten credo. Dat ‘faire autre chose’ is overigens een typisch modernistisch beginsel en in dit geval moet het als postmoderne regressie worden beschouwd. Waarin ‘het andere’ schuilgaat, verzuimt Renée Steenbergen helaas uit te leggen. Dat is ook moeilijk bij een kunstenaar die verklaarde dat ‘alles al gedaan is in de twintigste-eeuwse kunst’. Aan de mogelijkheid om penseel en tekenstift te laten rusten heeft hij blijkbaar nog niet gedacht.