De Gids. Jaargang 154

[p. 731]

Job Creyghton
De blinde fotograaf

De wereld vertoont zich ook aan mij, dus de wereld behoort ook mij toe. De huizen, de stenen, het glas. En dat blikkerende onderlijf.

Het is donker, aardedonker, en ik maak portretten. Een zelfportret: een portret van de blinde fotograaf. En laat iemand het mij maar eens verbieden.

Ik hou ervan als de tv aanstaat. Het geluid van mensen die met elkaar praten, een auto die wegrijdt, regen, voetstappen in een steeg; het klinkt zo anders dan buiten: vertrouwd, en tegelijk ver weg.

Ik geef stemmen een gezicht. Ik geef voetstappen een trottoir, auto's een straat.

En dan is er de stilte, een geluid dat ik niet thuis kan brengen... Poëzie, toch?

Een wonderlijk meubelstuk: televisie. Gezelschap.

Ik heb rolletjes volgeschoten toen de Berlijnse Muur openging, zo van de buis. De opwinding, de tranen. Ik heb hun gezichten uitvergroot, hun handen, hun voeten, hun woorden in de ondertiteling. Galerie l'Arc wil een tentoonstelling, twee maanden. En ze willen die door Jacques Lang laten openen. Stelt u zich voor, de minister van cultuur zelf, en de blinde fotograaf: natuurlijk maak ik foto's.

Zij verwonderen zich daarover, de critici. Ze worden kwaad. Omdat ik een Hongaar ben, denk ik dan, of een jood misschien. Of kunstenaar.

Twee jaar geleden ging ik terug naar Hongarije, men vroeg mij of dat pijn deed. Pijn? Ik zag niks, dus dat was nogal eenvoudig. En behalve dat ik het een onbeschofte vraag vond, vond ik het ook een domme vraag.

Ik had een keer een zenuwontsteking in mijn kaak, dat deed pijn. Mijn ogen traanden van de pijn.

Ik weet alleen dat ik weer in Wenen was, en later in Boedapest. In beide steden werd ik van het station gehaald en naar een hotel gebracht. Dat was een triomf: de recepties, de etentjes en de afspraken in cafés waar ik tien jaar geleden niet aan durfde te denken dat ik er ooit zou komen. De mensen waar ik bang voor was, en die nu in de rij stonden voor een slechte afdruk en de handtekening van een opportunist, een charlatan... Want dat hoor je ze zeggen als je je omgedraaid hebt.

Een handtekening die ik zelf nog nooit heb gezien.

Je voelt dat ze je hand nemen, verdomd, er ging een rilling door me heen. Ze drukken er een pen in en zetten die op het papier... Ze zijn vriendelijk, bewonderend, en dat is vreemd, omdat ik weet dat ze je net zo lief in je buik zouden schoppen.

Toen ik hun handen voelde, dacht ik, ik ben liever opportunist en pias dan op-

[p. 732]

portunist en lafbek.

Zij hebben een hekel aan ons, net als de nazi's. Omdat we een wereldgemeenschap zijn. Wij helpen elkaar, geven elkaar geld en onderdak. Wij zijn zoals zij zeggen dat ze zouden moeten zijn. Maar ze kunnen het niet opbrengen. Zij zijn wat ze ons verwijten: egoïsten.

Ze hebben een hekel aan ons, omdat we beter zijn, in alle opzichten beter. Zelfs betere opportunisten.

En van Boedapest gingen we naar Josvafö, naar het huis aan het water, het kapelletje tegen de heuvels. De bossen met die zandpaadjes, waar ze in de oorlog gevochten hadden, dat zei mijn vader. En waar ze na de oorlog beseften dat ze voor niks gevochten hadden, in '56 opnieuw vochten. De tuin waar ik eerst het ene oog verloor; ik liep zomaar in een tak. En later de landmijn die mijn vader opblies, en waarvan dat ene splintertje in het andere oog terechtkwam.

Zoiets kan niet toevallig zijn, tussen het ene en het andere oog lagen acht jaar... en de voetstappen van die onfortuinlijke man.

Ik ben blij dat ik hem niet aan rafels heb hoeven zien.

Ik fotografeerde het interieur van de kerk, de kist, de bloemen. Mijn ogen deden pijn. Ik richtte de camera en nam die foto. Mijn moeder was nogal kwaad: ze vond het ongepast.

Ik begreep toen al niet zo goed wat dat nou eigenlijk was, ongepast. Ja, het had iets met fatsoen te maken, en met wat je wel en wat je niet kon doen.

En nu is dat plaatje bezig wereldberoemd te worden: de eerste foto van de blinde fotograaf.

Ik begrijp er nog steeds niks van.

Toen ik een paar jaar geleden daarginds was aan de andere kant, dacht ik, voor hen is het nog altijd hetzelfde: zij zijn ongelukkig, onvrij, jaloers. Daarom zijn ze onaardig, ik zou dat ook zijn, natuurlijk.

Nu is dat anders.

Er is geen andere kant meer, het is allemaal hetzelfde, en het zal wel steeds meer van hetzelfde worden: Mc Donalds, Mercedes en Pepsi.

Als ik nu terugging, zou mijn vader voor niks op een landmijn zijn gelopen, was ik voor niks blind geworden. Nu zou het wel eens pijn kunnen doen om terug te zijn, ja.

Ze hebben natuurlijk gelijk, maar ergens is het jammer. Ik heb gisteren iemand die terugkwam uit Boedapest horen zeggen dat hij iets miste...

Op een dag kwamen we in Wenen aan, mijn moeder en ik. Dat was een jaar nadat ik dat tweede oog was kwijtgeraakt. Mijn moeder was nerveus, ik had er geen idee van dat we eigenlijk vluchtten. We liepen langs een brede straat, ik hoorde dat het er veel drukker was dan in Boedapest. Een man kwam naast ons lopen en hij begon te schelden, hij hield niet meer op. Ik kon niet verstaan wat hij zei, hij liep een heel eind met ons mee. Mijn moeder ging sneller lopen, ik voelde dat ze m'n hand drukte, ze trok me mee. Ze was bang, ik was dat ook.

Van de zenuwen begon ik te huilen. Mijn moeder schreeuwde, ze gaf me een klap.

Die man verdween, wij stapten in de trein naar Parijs.

Vanaf dat moment had ik een hekel aan vreemdelingen, ook hier in deze straat.

[p. 733]

Ik ben een uitbater van een handicap, dat weet ik, en ik doe dat graag. Ik heb er plezier in: als het moet verdedig ik wat onverdedigbaar is.

Ik zal u een verhaal vertellen:

Zij zit aan de bar, ze kijkt naar haar glas. Naast haar zit die kerel, al een beetje ouder, beetje pafferig.

Hoe ik dat kan weten? Ik kan dat horen: ik hoor het aan zijn stem, hij ademt zwaar, zijn stembanden zijn gerafeld. En ik ruik het: hij ruikt naar oud en nerveus. Tabak, alcohol. Hij heeft een wratje op zijn rechterwang, draagt een zwarte hoed. Hij probeert er joyeus uit te zien, jong.

Het lukt hem niet, hij ziet er belachelijk uit.

Hij kijkt naar haar. Hij wil dat ze mee naar huis gaat, hij praat tegen haar in. Hij wil haar koffer dragen, zegt hij, hij vraagt of hij een taxi moet bestellen.

Zij zegt niks, ze kijkt nog steeds in haar glas. Hij zegt dat haar moeder ongelukkig is. Dan zegt hij dat hij ook ongelukkig is, dat ze alle twee ongelukkig zijn, haar moeder en hij; om haar. En dat hij naar de telefoon zal gaan en een taxi zal bestellen, dan kunnen ze gaan.

Ze zwijgt.

Hij probeert het nog een keer, nog iets vriendelijker, nog iets smekender.

Ik krijg bijna medelijden met hem.

Als hij ook niks meer zegt, is het stil.

Hij wordt daar ongemakkelijk van, drinkt zijn glas in een teug leeg. Hij bestelt een nieuw, lacht verlegen naar haar. Ze glimlacht ook, maar niet vriendelijk, eerder spottend. Ze kijkt nog steeds voor zich uit, in de spiegel achter de flessen. Hij zegt dat ze niet hoeft te lachen, dat hij zijn glas heus wel kan laten staan als hij dat wil.

Ze tikt met haar nagel tegen het hare.

Dan zegt hij dat hij zijn glas laat staan als ze meegaat, dat hij thuis ook niet meer zal drinken. Hij zal nooit meer drinken, nooit meer.

Ze kijkt hem aan, kijkt dan weer terug. Ze heeft nog steeds niks gezegd, met haar linkerhand laat ze haar glas op het voetje draaien. Ze heeft nog niet van haar wijn gedronken, en er staat al een tweede glas naast het eerste.

Oké, ze hoeft niet mee, zegt hij, maar laat hem dan met haar meegaan. Laat hem haar koffers dragen, dan weten haar moeder en hij waar ze woont. Hem zal ze niet meer zien, maar zij, haar moeder, ze is zo ongelukkig.

Ze lacht nu hardop.

Als die arme vrouw weet waar haar dochter woont, kan ze bij haar langskomen. Om iets te brengen of gewoon ‘ns te praten.

Ze kijkt hem nog een keer aan, lacht weer. Ze zegt dat ze hem pijn wil doen. Pijn? vraagt ze, meer aan zichzelf dan aan hem? Ja, pijn.

Het is zijn schuld, zegt hij minnetjes. Zeker, het is allemaal zijn schuld.

Zij zegt dat ze daarom hier blijft zitten. Aan deze bar, op deze kruk. Omdat ze hem pijn wil doen. En dat hij daarom niet mee mag. Bovendien gaat ze niet alleen wonen, maar met Michel. En als hij, haar vader, zou moeten zien dat die jongen, die Michel daar in dat huis woont waar zij gaat wonen, en dat hij bijvoorbeeld op dezelfde plee zit waar zij, zijn dochter, op zit, dan zou hij alleen maar opnieuw woedend worden en gaan schelden. En daar heeft ze geen zin in. Niet meer.

Dat Michel, die vriend van haar, bijvoorbeeld op dezelfde plee zit waar zij, zijn dochter op zit, dat zei ze. Ik vond dat nogal komisch.

Hij zal niet kwaad worden, zegt hij.

[p. 734]

Zijn stem klinkt steeds kleiner, deemoediger. Ik kan horen dat het hem moeite kost zijn stem zo te laten klinken.

En nu moet hij gaan, zegt ze. Ze kijkt hem weer aan, ze glimlacht opnieuw. Anders zal ze tegen de baas zeggen dat ze lastig gevallen wordt. Hij wil nog iets zeggen; hij moet nu echt gaan, zegt ze nadrukkelijk.

Dan maak ik die foto. Hij hoort het geluid, draait zich naar mij om, begint te schelden. Hij komt naar me toe, grijpt me bij m'n revers. Hij heeft stevige handen, hij moet grof gebouwd zijn, ik begrijp dat hij sterk is. En woedend. Ik neem m'n bril af, hij ziet dat ik blind ben.

Sorry, maar ik kan me niet anders verdedigen.

Hij schreeuwt dat ik een laffe rat ben. Hij maakt ruzie met mijn buurman, de baas van de kroeg zet hem dan eenvoudig de deur uit.

Dat meisje duwt mij het glas van haar vader in mijn handen. Ik zeg dat ik niet drink. En ik vraag of ze een keer wil poseren. Nee, zegt ze, dat wil ze niet. Maar ze wil wel die foto. Ik vraag of ze me niet vertrouwt. Nee, ze vertrouwt me niet. En ik zeg dat ze gelijk heeft.

Die foto heeft ze niet gekregen.

Ik maak foto's, portretten, omdat ik blind ben. Anders nergens om, begrijpt u dat?

Bij mij worden de mensen met zichzelf geconfronteerd. Goed, dat is een cliché, maar het is daarom niet minder waar. Iemand die in het donker leeft verlangt naar het licht. En pas op, ik probeer dit te zeggen zonder dat mijn ogen nat worden. Mijn uitgangspunt is het donker, het licht is binnen in mij. Ik zie wat de anderen niet meer kunnen zien. Door al die beelden zien de mensen de dingen zelf niet meer: de essentie ontgaat hun. Ik bedoel, het is te veel: de wereld, de tv, videoclips. Wie verblind is ziet nooit iets nieuws... Pas als je het donker hebt geaccepteerd, kun je het licht zien voorbij het donker.

Waarom zou ik dit niet serieus bedoelen?

Alleen door ons te laten vertellen wat we zien, kunnen we ontsnappen aan de vervlakking van wat zich aan ons opdringt. Dat zei iemand die over mijn werk een lezing hield. Hij had gelijk, ik applaudisseerde voor die opmerking.

Ik begreep niet waarom er gelachen werd.

Ze denken nogal gauw dat ik grappen maak, maar ik ben heel serieus.

Het gaat natuurlijk om de inhoud, dat is nogal logisch. Ik zie anders niet in waarom verstandige mensen als Catherine Deneuve, Jacques Chirac en al die anderen naar mijn werk komen kijken,... èn zich graag door mij laten fotograferen.

Ach, ik begrijp het eigenlijk best. Zij willen gezien worden, en ik zorg ervoor dat anderen hen zien. Dat is goed voor hen, dat is goed voor mij. Vindt u het erg dat ik mij laat betalen? Per slot krijgen ze wat ze willen: een plaatje van zichzelf, gemaakt door een fenomeen.

Ze willen zich graag laten fotograferen door mij, allemaal. Ze zijn tegelijk bang. Die combinatie is ideaal: angst en begerigheid!

Een vrouw zei een keer dat ze zich in haar kruis getast voelde. Ik vond dat een behoorlijk onbetamelijke uitdrukking voor een beroemdheid uit de filmwereld. Ze was dronken, maar dat is geen excuus. Ik fotografeerde haar op de tentoonstelling van mijn eigen werk. Die foto werd afgedrukt in l'Expres. Ik had natuurlijk wel

[p. 735]

begrepen dat het een weinig flatteuze afbeelding was.

Ze zei dat ze dit incident jammer vond.

Ze zei ook dat ze bewondering had voor mijn werk, en dat ze van mij zoiets niet verwachtte. Het kon niet anders zijn dan dat dit een vergissing was, daar eindigde ze dat hele verhaal mee.

Dat was natuurlijk nogal een stompzinnige opmerking, een rotopmerking eigenlijk.

Ik zei dat ik het me kon voorstellen dat ze beledigd was. Al kon ik niet zo goed zien waarom. Ik lachte om mezelf toen ik dat zei, ik vond het eerlijk gezegd wel geestig. Ik moest het me maar eens laten vertellen, zei ik. Ik vond mezelf tamelijk ruimhartig dat ik er dat nog uit kon brengen.

Zij ging er serieus op in, ze begon me uit te leggen wat er op dat plaatje stond.

Dat vond ik stomweg een belediging.

Toen ik zei dat ik nog steeds niet begreep waarom ze nou kwaad was drukte ze me de hand. Ze zei dat ze mijn gevoel voor humor wel kon waarderen.

Op een avond loop ik door de stad, het is eigenlijk heel stil. Ik hoor het tikken van mijn stokje op de stoeptegels, tegen het metaal van de lantaarnpalen.

Opeens hoor ik het geluid van iemand die schreeuwt, hoog en hees. Het lijkt het geluid van een rat die door een nachtvogel wordt gepakt. Ik richt mijn camera en druk af, ik hoor niks meer. Ik wil nog een keer afdrukken, dan krijg ik een klap en val om. De voetstappen gaan voorbij, snel naar de overkant van de straat. Ik had ze helemaal niet naar me toe horen komen.

Thuis is op de eerste foto alleen maar deze steeg te zien, een geparkeerde auto en een verkeersbord. Maar de tweede foto is ook afgedrukt, daar zie je die hand en dat gezicht onder een vreemde hoek. En het is net alsof die auto tegen de rand van de foto is gedrukt.

Het apparaat is afgegaan terwijl ik viel: je moet een beetje geluk hebben.

Weet u, ik hou van kunst. Ik betast niet alleen naaktmodellen, ik betast ook steen en de lens van mijn camera. Ik betast Michelangelo, en ik betast Joseph Beuys. Ik kan er uren mijn vingers over laten gaan. En als ik eerlijk ben, is er geen verschil; niet tussen het vlees en het marmer, niet tussen het glas en het haar. Er is verschil tussen Michelangelo en Beuys, dat wel ja. Maar niet tussen het vlees en de verlegenheid.

Als ze vinden dat ik een poseur ben, dan hebben ze gelijk. Maar ik stel me niet aan.

Ik ben afhankelijk, ja, ik moet me de dingen die ik zelf maak laten vertellen. Niet gemakkelijk voor iemand die graag alleen is, die graag alleen werkt.

Ik maak gebruik van de anderen, de anderen maken gebruik van mij: ik betast, en ik word betast. Kijk naar uzelf: ik exploiteer een handicap, u bent journalist en u zet mij om die reden als een curiosum in uw krant.

En zo leven we allemaal een beetje van elkaar.

Ze helpen me graag, mensen zoals u, ook als ze me later belasteren. Ik maak foto's, ik hang in een galerie in de rue Picard, zij leveren commentaar. Soms zijn ze vriendelijk, meestal kwaad. Ze zijn in ieder geval jaloers. Of ze vinden me geniaal, en dat is even onnozel.

Deze studio hier huur ik voor een gigan-

[p. 736]

tisch bedrag, u ziet het: een hokje. Tien jaar geleden woonde ik nog in een van die faubourgs, in Orly, tussen de Afrikanen. Overal tussen die flats lag de rotzooi, het papier, de vuilniszakken; het was geen gezicht. Al die zwarte mensen, de hemel verduisterde. En dan de hele dag die muziek, dat was verschrikkelijk. Ik dacht dat ik er nooit uit zou komen, ik dacht dat het nooit zou ophouden.

Die fotoseries staan nu in de vakbladen, als een sociale aanklacht.

Zo zijn er nog wel meer komische dingen. Het avondlicht in de bril van die oude man bijvoorbeeld, en mijn bril weer in de zijne. En dat jongetje dat daar achter die kerel iets te eten uit een vuilnisbak haalt. Dat was zijn kleinzoon, tenminste dat zei hij.

Hij vroeg geld. Ik gaf het hem niet.

Dit hokje is klein, ja, nauwelijks licht, maar dat kan mij niet zo veel schelen. Ik werk graag in deze ruimte, ik heb hier de dingen onder handbereik. Dat stelt me gerust.

Ik ben een keer verliefd geweest, dat is alweer dertig jaar geleden. Vlak voordat mijn vader op die mijn trapte. Ik was verliefd op mijn nichtje. Ze zat voor de kachel, stookte het vuur op met een ijzeren pook. Ik maakte een foto van haar, met dat ene oog.

Ze had van die mooie handen, en het licht van het vuur scheen op haar gezicht en op haar jurkje. Toen ze het ijzer uit het vuur trok was het roodgloeiend. Ik weet nog dat ik het jammer vond dat ik juist daarvóór die foto had genomen en niet op het moment dat ze het ijzer uit het vuur haalde.

Toen ik in Hongarije terug was, probeerde ik haar hand vast te houden.

Ik ga graag de straat op, ik probeer me een voorstelling te maken van wat ik hoor, en dat fotografeer ik.

De meeste mensen doen alsof ze niks zien, ze lopen gewoon door als ze me om me heen zien tasten naar een lens of naar een statief. Sommigen worden kwaad, ze denken dat ik een flauwe grap uithaal. Ze willen me de camera uit m'n handen slaan, beginnen tegen me te schelden. Ze willen niet geloven dat ik blind ben, ook niet als ik ze mijn lege ogen laat zien. Dan worden ze pas echt woedend.

Ik begrijp dat wel.

Ik ben wel eens bang, dan neem ik iemand mee. Maar ik ga liever alleen: ik wil niet uitgelegd krijgen wat er te zien is.

Ik ben een keer getrouwd geweest.

Ik werk graag 's nachts, maar dat is nog moeilijker. Je hebt meer spullen nodig, en je valt meer op met zo'n flitser. Maar er gebeurt ook meer om je heen, dat is spannend. En als ik vervelend commentaar krijg, zeg ik dat ik voor lucifer speel en dat ik licht maak als ze mijn gezicht strelen.

Sommigen doen het, dat zijn altijd vrouwen.

De meisjes die van seks leven, en van dope of drank, die zijn het prettigst. Ze klagen niet, ze hebben geen commentaar. Ik betaal, zij poseren.

Ik hou van mijn werk, ik werk graag. Ik ben een vakman, en een goeie.

Ik heb een keer op het terrein van een papierfabriek rondgelopen. Ik vroeg wat er te zien was. Iemand zei dat er aan beide kanten een muur van oud papier oprees. Ik heb er mijn handen over laten gaan, al die volgeschreven kranten, al die foto's, al die moeite. Ik heb van heel dichtbij een klein stukje van die muur gefotografeerd.

Ik zei dat ik niet zou ophouden voordat

[p. 737]

ik niet minstens een zo'n muur aan foto's zou hebben geproduceerd. Dat moet mogelijk zijn!

Ik vind het vervelend dat de tijd zomaar voorbijgaat.

God bewaar me, deze uitspraak is niet filosofisch bedoeld. Ik zeg het omdat ik niks anders weet. En omdat ik niet tegen de stilte kan.

Jullie journalisten zijn wreed.

Weet u wat? Laten we het zo zeggen: ik ben een blinde fotograaf en ik leef van mijn werk, zoals u. Nu en dan leef ik er zelfs goed van.