De Gids. Jaargang 154

[p. 726]

Monika van Paemel
‘De mens in de stroom van de tijd’
Het vrouwbeeld in het werk van Hella Haasse

Toen de leden van het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde mij vroegen om ‘het vrouwbeeld’ in het werk van Hella Haasse te bespreken: dat is driemaal vrouwelijk, heb ik overwogen de heren in dit gezelschap te vragen de zaal te verlaten, zodat wij dit onderwerp onder deskundigen konden afhandelen. Ik doe dit niet omdat seksisme mij vreemd is, en vooral omdat noch de persoon noch het werk van Hella Haasse zich voor een dergelijke eenzijdige interpretatie leent.

In de eerste romans van Hella Haasse zijn de hoofdpersonages mannen. Net zoals in het werk van mannelijke auteurs vrouwelijke hoofdpersonages voorkomen. Dat is bij schrijvers, vrouwelijk of mannelijk, niet onnatuurlijk.

Wat bij Hella Haasse meteen opvalt is dat zij ook in haar mannelijke personages de mens, of het menselijke, vóór het seksgebondene stelt. Dit in tegenstelling met het vrouwbeeld zoals wij dat uit het werk van veel schrijvers kennen, waar de stereotiepen, of datgene wat als typisch vrouwelijk geldt, vóór het persoonlijke of het menselijke komt.

In Oeroeg, het prozadebuut van Hella Haasse, staat de ambivalente verhouding tussen het Indische en het Hollandse kind centraal. Is het toeval dat Oeroeg en zijn vriend jongens zijn, of is de ontwikkeling van de hoofdpersonages - de vrienden staan niet alleen emotioneel, maar ook politiek-maatschappelijk tegenover elkaar, in de historische context - eerder een, tussen aanhalingstekens, ‘mannelijk gebeuren’? Oeroeg is tevens het afscheid van het land van herkomst, een afscheid dat ook een breuk is, waardoor een bewustzijnsproces op gang komt dat veelzijdig is, en naast het persoonlijke ook een historische dimensie heeft. Het standpunt van de schrijfster, het omvatten van het algemene in het persoonlijke, waarbij de menselijke verhoudingen belangrijker zijn dan de geslachtelijke, zonder die te miskennen of te onderschatten, is vanaf het eerste werk betekenisvol voor deze auteur.

In Zelfportret als legkaart beschrijft Hella Haasse die Indische kinderjaren met de nadruk op de zintuiglijke ervaringen. Het is een wondere, bijna paradijselijke wereld. Heel anders dan het milieu van de grootouders, en de pensions, waar het kind door ziekte van de moeder terechtkomt, en door fabuleren uit wegvlucht.

De Nederlandse studiejaren, die samenvallen met de Tweede Wereldoorlog, zijn ook de jaren waarin het meisje vrouw wordt en met een schokkende werkelijkheid wordt geconfronteerd. Het is geen tijd voor het ontwikkelen van een exclusief vrouwelijk bewustzijn, het gaat om het overleven en om het behoud van een morele code.

In Persoonsbewijs schrijft Hella Haasse: ‘Ik kan zonder overdrijving zeggen dat ik omstreeks 1940 voor de tweede maal werd geboren.’ (p. 42)

In Zelfportret als legkaart zijn uit de oorlogsjaren twee opmerkelijke vrouwenfiguren beschreven. Esther, het joodse meisje dat als in een droom vergaat, en de vrouw die zich prostitueert om haar gehandicapte kind in leven te houden. Beide figuren onttrekken zich aan clichévoorstellingen, het zijn vrouwen die zich

[p. 727]

als mensen aan ons voordoen, en juist daardoor ontroerend zijn.

De vorming van de schrijfster wordt ons door haar lectuur en de reflectie op de oorlog getoond, maar het boek besluit met het verlies van een kind. Een afscheid dat geen breuk is omdat met het verwachten van een ander kind het leven wordt aanvaard.

Simone de Beauvoir zegt met zoveel woorden dat vrouwen die zich niet tot het biologische en het huishoudelijk functioneren willen beperken, zelfstandig en niet afhankelijk willen zijn, beter geen kinderen kunnen hebben. Hella Haasse zal nooit afstand doen van het voorrecht vrouw en moeder te zijn, en daarbij als vanzelfsprekend ook schrijfster. De mogelijkheden en de middelen daartoe buiten beschouwing gelaten, is dit een zeer ambitieuze onderneming.

Het woud der verwachting is meteen een proeve van de literaire kant van deze ambitie. Een omvangrijke roman met taferelen als van een wandtapijt. Het verhaal van Charles van Orléans, een prins van koninklijken bloede, met het temperament van een dichter, maar door de feodale zeden verplicht de moord op zijn vader te wreken. Daardoor wordt hij onvrij, en ook letterlijk van zijn vrijheid beroofd. Dat verbittert hem echter niet, hij zou een teruggetrokken leven willen leiden, met zijn boeken, in zijn geliefde Loire-landschap. Achter zijn hoofsheid verschuilt zich afstandelijkheid.

Charles van Orléans is geen vrouw, maar als we het kleine verschil negeren en naar de mens kijken, wie was Charles van Orléans voor Hella Haasse? Ik citeer uit Zelfportret als legkaart: ‘Ik heb, zonder het te weten, Charles d'Orléans gekozen als hoofdpersoon van mijn roman, omdat ik in de vorm van zijn levensverhaal mijn probleem kon belijden. Het Woud der Verwachting is de verbeelding van eigen onzekerheid en levensangst, en tevens van de drang die te sublimeren. (...) Ik zie mijn eigen ivoren toren vermomd als een vijftiende-eeuws kastelencomplex.’ (p. 69)

‘Madame Bovary c'est moi!’ zei Flaubert. Een schrijfster kan haar werkelijkheid ook verkennen in een mannelijk personage.

In Het woud der verwachting zijn de vrouwen ondergeschikt aan hun historische rol. Het kindbruidje dat wordt uitgehuwelijkt om verdragen of bondgenootschappen te bezegelen. De kraamvrouw die het leven laat, de weduwe die terzijde wordt geschoven. Als zij macht willen uitoefenen, kan dat alleen door hun invloed op slinkse wijze te laten gelden, zoals bijvoorbeeld de koningin, Isabeau, die met een krankzinnige vorst is gehuwd, en wordt hun vrouwzijn tegen hen gebruikt. Daar wordt een mens niet mooier van.

Uitzonderlijke vrouwen zoals de dichteres Christine de Pisan en Jeanne d'Arc, de maagd van Orléans, worden als bij-personages ingevoerd. Merkwaardig is ook dat de drie als politiek onderpand gesloten huwelijken van Charles van Orléans op hun eigen wijze voorbeeldig zijn. Ook al kan hij zijn eerste vrouw Isabelle, die bij de geboorte van haar kind sterft, niet bevredigen, wordt hij van zijn tweede vrouw Bonne gescheiden - zij trekt zich terug in een klooster en sterft voor zijn terugkeer uit Engeland - en moet hij met zijn derde vrouw Marie van Kleef een groot leeftijdsverschil overbruggen.

Charles van Orléans wordt vader en kent de vrede van de haard. Dat in een tijd waarin het romantische huwelijk of het huwelijk uit liefde, zoals wij ons dat voorstellen, niet voorkomt, en zeker niet bij de adel. Deze vrouwen houden ondanks alles van hun man, en proberen een liefdevolle verbondenheid te creëren. De man is heer en minnaar, als het kan ook vriend. Het initiatief om tot deze verbondenheid te komen, en de inspanningen daartoe, gaat van de vrouwen uit. In Het woud der verwachting zijn alle elementen aanwezig die we in het latere werk van Hella Haasse zullen terugvinden.

De queeste van Jurjen in De verborgen bron is het zoeken naar een compromis tussen verbeelding en intellect. Het onvermogen van man en vrouw om tot een echte dialoog te komen, een vorm van scheiding tussen lichaam en geest.

In De scharlaken stad wordt Giovanni Borgia

[p. 728]

gekweld door vragen: Wie ben ik, wat ben ik, wat voer ik hier uit? Het waarvoor leef ik, dat hij gemeen heeft met Claudius Claudianus uit Een nieuwer testament. In De scharlaken stad is Michelangelo op zoek naar inzicht in zijn kunst, zoals Macchiavelli zijn houding tegenover de macht wil bepalen, maar de courtisane Tullia is op zoek naar echte liefde.

Na De ingewijden, waarin Elina haar gezin verlaat om als kunstenares te leven, verschuift in Cider voor arme mensen het perspectief van het mannelijk naar het vrouwelijk personage. Hella Haasse verklaart in een interview dat de vrouwelijke figuren haar toch meer mogelijkheden bieden om zich uit te drukken, omdat een deel van de mannelijke belevingswereld haar vreemd blijft. Deze ontwikkeling betekent geen afwijzing of opsplitsing. Het is het erkennen van het anderszijn, een biologisch feit dat door culturele patronen wordt overwoekerd. Dat kleine verschil dat de charme van de omgang zou moeten zijn, en waardoor het leven wordt doorgegeven, wordt nog altijd niet ervaren of gewaardeerd als de eigenheid van twee gelijkwaardige polen. De eigenheid van de ander is ons vreemd, aan het verschil wordt een meer- of min-waarde toegekend, waardoor machtsfactoren in menselijke of liefdesverhoudingen infiltreren.

Bij Hella Haasse moeten we in het verkennen van het eigene ook een zoeken naar het andere zien. Literair vertaald betekent dat veelzijdigheid, zowel in de schriftuur als in de personages, inhoudelijk het inzicht in de maatschappelijke werkelijkheid van de vrouw, zonder toe te geven aan zelfbeklag of partijdigheid.

Sera in De meermin is een vrouw, een schrijfster, die moet proberen een evenwicht te vinden tussen haar betrokkenheid bij man en kinderen en haar werk. Zij dreigt zich in deze verschillende rollen te versnipperen, en daardoor zowel in de menselijke verhoudingen als in haar werk half te zijn. Het verschil met de mannelijke personages is dat - hoewel zij ook in een rollenpatroon worden gedwongen - hun problemen persoonlijk en maatschappelijk zijn, en niet in de eerste plaats worden bepaald door hun sekse, of dat zij daardoor zouden worden beperkt. In de traditionele betekenis bepaalt dit verschil ook het niveau van ervaren en het belang dat we eraan toekennen. De man geest, de vrouw hart, waarbij de man dan kiest voor de glorie, de vrouw voor het leven. Een kunstmatige tegenstelling die Hella Haasse afwijst, haar vrouwelijke personages zijn volledige mensen, en de mens als dusdanig is niet alleen maar man of vrouw. Zonder de eigenheid af te wijzen, en die wat vrouwen betreft ook op te eisen, kiest Hella Haasse altijd voor de veelzijdigheid. De mens is ook wat zij wordt en daarin heeft zij een eigen stem.

In haar essays toont Hella Haasse haar belangstelling voor het vrouwbeeld in de literatuur. Beide delen van Het beeld in de spiegel tonen grote belezenheid en een ongebruikelijk inzicht in de ontwikkeling van dit vrouwbeeld en het werk van de geciteerde schrijvers. In Afnemende maan besteedt zij ook aandacht aan de oudere vrouw in de literatuur: ‘Rijpheid, “vastheid”, scheppingskracht zijn voor de niet meer jonge, niet meer lichamelijk vruchtbare vrouw reële mogelijkheden in een maatschappij die deze eigenschappen in hoge ere houdt zonder aanziens des geslachts.’ (p. 116)

Voorop staat de zelfontwikkeling, en het analyseren van het werk van belangrijke schrijfsters kan daarbij helpen. Virginia Woolf, Katherine Mansfield, Colette, George Sand, ik noem er maar een paar. In de keuze van haar voorbeelden maakt Hella Haasse ook duidelijk dat het haar om literatuur te doen is, en dat de kwaliteit van het geschreven er de waarde van bepaalt.

Haar ervaring met de dagelijkse werkelijkheid van de vrouw brengt de schrijfster Hella Haasse tot niet mis te verstane uitspraken over de schijnwereld die vrouwen wordt voorgehouden. Ik citeer uit Zelfportret als legkaart: ‘Nee meneer, ik wens geen abonnement op die veelkleurige glimmende, uit louter gezelligheid samengestelde damesweekbladen die u mij tot een waaier gespreid zo lokkend vóórhoudt. Ik vergeef het die overal ter wereld in verbijste-

[p. 729]

rend grote oplagen verspreide krantjes en tijdschriften niet, dat zij de sfeer waarin de doorsnee vrouw leeft, háár werkelijkheid, die dienst aan het fysieke bestaan van de mens, tot een ideaal doel-op-zichzelf verheffen, dat zij haar willen dwingen de zin van wat zij doet te zoeken in een rose of hemelsblauw bijgekleurd romantisch beeld van datgene waar zij al dag en nacht met haar neus bovenop zit, dat zij haar telkens weer pogen te verleiden tot een vlucht die helemaal geen vlucht is, maar een geblinddoekt altijd maar dieper verdwalen in de horigheid.’ (p. 13)

Maar ook bij de maatschappelijke emancipatie worden vragen gesteld. Meer in het bijzonder over het opgeven van de eigenheid waarvan ‘de wortels diep in de werkelijkheid van het lichamelijke bestaan liggen.’ (Zelfportret, p. 14) In een wereld waarin macht en belangen de wet van de jungle zijn kan de vrouw er alleen maar bij inschieten. Hella Haasse schrijft: ‘De vrouw zal nooit voor vol aangezien worden (ook niet door zichzelf) als behoedster en vertegenwoordigster van de menselijke lichamelijke werkelijkheid, zolang het leven op aarde bepaald wordt door die andere werkelijkheid, die imaginaire Toren van Babel van gebruiken en wetten en systemen, die zich, ondanks de gepropageerde bedoelingen, in de wolken verheft ver van de meest wezenlijke noden en behoeften van de homo sapiens. In de werkelijkheid der abstracties is er geen (andere dan theoretische) rol toebedeeld aan vrouwen, kinderen, paupers en paria's, zwakken en naamlozen. Op zijn hoogst zijn zij pionnen op het schaakbord van ingewijden en belanghebbenden.’ (Zelfportret, p. 14)

De categorieën zijn hier veelbetekenend. Waar moet men dan de oplossing zoeken? Ik citeer uit Zelfportret als legkaart: ‘Er is een zekere overeenkomst tussen de taak van de vrouw en wat men de Sisyfus-arbeid van de mensheid pleegt te noemen. De bewust-wording stelt eisen aan het altijd heimelijk gezochte, tegelijkertijd gevreesde en vereerde en ook onder de voet gelopen en onderdrukte vrouwelijke beginsel in de mens. Zou de vrouw, door zich rekenschap te geven van haar functie niet van wijfjesdier, niet van namaak-man, maar van mens, kunnen bijdragen tot een zuivere en daarom aanvaardbare manifestatie van dit, tot bevredigend evenwicht in het leven op aarde, zo nodige principe?’ (p. 16) Deze stelling komt in allerlei variaties voor in het werk van Hella Haasse, en zij zal wat dat betreft ook geen toegevingen doen.

In Een gevaarlijke verhouding of Daal-en-Bergse brieven onderhoudt Hella Haasse in de traditie van de achttiende eeuw een briefwisseling met Madame de Merteuil, de markiezin uit Les liaisons dangereuses van Choderlos de Laclos. Deze dame werd een Richard iii in rokken genoemd, een vrouwelijke Tartuffe, een satanische Eva - omdat zij met de liefde omging als een strateeg, en door haar intriges een jong meisje in het verderf stort, haar deugdzame rivale de waanzin indrijft en haar gewezen minnaar Valmont onrechtstreeks de dood injaagt. Als straf wordt zij verminkt door de pokken uit haar kringen verbannen, en moet zij door schuldeisers achtervolgd naar Holland vluchten.

De Merteuil is een vrouw die alle gevoeligheden in zichzelf onderdrukt om zich in een mannenmaatschappij te kunnen handhaven en, zij het indirect, macht uit te oefenen. Zij is ook bang dat zij met de overgave aan een minnaar zijn belangstelling en, als zij toegeeft aan de liefde, ook zichzelf zal verliezen. In de eerste brief noemt de ik-figuur haar een monster. De markiezin verdedigt zich, zij is uitgestoten omdat: ‘ik - een vrouw - mij veroorloofde wat de meeste mannen van ons milieu zich sinds mensenheugenis permitteren. Libertinage is een vrouw slechts toegestaan op voorwaarde dat niemand het te weten komt. De grootste misdaden mag een vrouw plegen als zij maar discreet te werk gaat. Het enige dat men haar niet, nooit, vergeeft is de openlijk getoonde neiging of ambitie.’ (p. 33)

De ik-figuur heeft wel een zeker begrip voor Madame de Merteuil, maar zij besluit de briefwisseling met een terechtwijzing en het aangeven van een mogelijke oplossing: ‘Met al haar

[p. 730]

intelligentie en talenten is de markiezin de Merteuil eenzijdig, en eenzijdigheid betekent de dood-in-het-leven, mevrouw!’ (...) ‘Ik ontken niet dat er waarheid schuilt in uw beweringen over het wederzijds onbegrip tussen de geslachten; maar ik weiger aan te nemen dat dit een onveranderlijk, “eeuwig” gegeven zou zijn. Integendeel, ik geloof dat er een vaak verloochende, vaak verdrongen, maar steeds groeiende behoefte bestaat bij vrouwen en mannen aan warmte, betrouwbaarheid, aandacht, aan het bewust elkaar zien. Er zal pas sprake zijn van emancipatie wanneer het niet meer kan gebeuren dat mensen (mannen noch vrouwen) object zijn van begeerte-zonder-genegenheid of van gevoel zonder respect voor de persoon.’ (p. 152)

In Een gevaarlijke verhouding besteedt Hella Haasse ook aandacht aan de misdaden van vrouwen. Medea, Lady Macbeth, Clytaemnestra, hun daden zijn te verklaren door een gestoorde relatie met hun partner, angst voor verlies van de geliefde of het miskennen van wat ik hun vrouwelijk recht zou willen noemen. Wie vanuit de liefde zijn gelijk moet bewijzen, gaat een ongelijke strijd aan met de macht.

Op het werk van Hella Haasse zou men het begrip ‘gevoelige rede’ kunnen toepassen. Niet voor niets doet het mij soms denken aan de geschriften van Belle van Zuylen, Madame de Charrière, die verzuchtte: ‘Kwam het gezond verstand maar eens in de mode!’

In de dubbelroman Mevrouw Bentinck of Onverenigbaarheid van karakter, De groten der aarde of Bentinck tegen Bentinck rebelleert Charlotte Sophie von Aldenburg tegen het gearrangeerde huwelijk, en riskeert zij voor haar liefde haar leven en verlies van aardse goederen.

Hier is waarljk een vrouw die tegen alle heersende opvattingen in de stem van haar hart volgt. Zij geeft blijk van zelfkennis en morele moed en komt op voor de gelijkberechtiging van de vrouw. Uit de veelheid van het historisch materiaal legt Hella Haasse echter de nadruk op de onverenigbaarheid van karakter tussen Charlotte Sophie en Willem Bentinck. Niet zozeer haar vrijheidsstreven en het opeisen van het recht op liefhebben staan centraal, alswel het huwelijksdrama dat een eenheid verstoort, en onmogelijk maakt, en kinderen buiten de geborgenheid van het gezin laat opgroeien. Het gevecht om het bezit en de goederen is daar een veruiterlijking van. Het gaat om het verschil tussen liefhebben en hebben.

In het werk van Hella Haasse kunnen we een groot inzicht vinden in het wezen en de positie van de vrouw, het verdedigen van zogenaamde vrouwelijke waarden en een zekere solidariteit, maar men kan het niet herleiden tot een feministisch tractaat. In Zelfportret als legkaart schrijft zij: ‘Wat ik zou willen - excusez du peu - is dit: het verhaal schrijven van de mens (noem hem Adam of Elcerlyc of hoe dan ook) en zijn verschillende werkelijkheden in de stroom van de tijd.’ (p. 10)

De mens zoals Hella Haasse die benadert kan zowel vrouweljik als mannelijk zijn. Naast Adam staat Eva, en omgekeerd, en tussen deze beiden wil zij een verzoening die heel maakt, en die we liefde mogen noemen.

Het is mij binnen de gegeven opdracht niet mogelijk geweest nader in te gaan op de literaire kwaliteit van het werk van Hella Haasse. Bij het herlezen van haar boeken werd ik getroffen door de prachtige beschrijvingen en het zoeken naar de betekenis van de dingen. Hella Haasse heeft onze literatuur verrijkt, en zichzelf onnadrukkelijk tot voorbeeld gesteld.