De Gids. Jaargang 154

[p. 654]

Politiek leven
Herman de Lange
De burgeroorlog in Joegoslavië

Wat hierna volgt, is een waar verhaal. In de afgelopen 10 tot 15 jaar is in het voorjaar, zomer of herfst een gerenommeerd gezelschap polemologen en onderzoekers op het gebied van de internationale politiek uit de Verenigde Staten, de Sovjetunie en West- en Oost-Europa gedurende twee weken naar Dubrovnik, de wonderschone historische stad, zo schitterend gelegen aan de Dalmatische kust getrokken. Zij kwamen met hun inleidingen en voordrachten de voorjaars- of zomercursussen voor studenten uit de hele wereld opluisteren aan het internationaal universitair centrum in Dubrovnik. Het overkoepelende thema van deze cursussen was ‘Politiek geweld’. Voor zover mij bekend werd er nooit echt gesproken over de sluimerende conflicten binnen Joegoslavië en over de mogelijkheid van politiek geweld binnen deze veelvolkerenstaat. Alle andere onderwerpen van terrorisme tot en met militaire technologie waren natuurlijk wel uitgebreid aan bod gekomen. Achteraf kan men Dubrovnik beschouwen als een zeer aangename Ivoren Toren voor bepaalde vredesonderzoekers en beoefenaren van de internationale betrekkingen. Tegelijkertijd maakt dit verhaal duidelijk dat enkele wetenschapsbeoefenaren gedurende de lange periode van de Koude Oorlog zich eigenlijk niet hebben bekommerd over het probleem van de oorzaken van oorlog en politiek geweld, geweldloze politieke verandering en vredeshandhaving en vredesopbouw. Zij hadden zichzelf opgesloten in hun eigen kennis waarvan de grenzen werden aangegeven door de ontwikkelingen in het Pentagon en gebeurtenissen in het conflict tussen West en Oost. Zelfs in het conflictrijke land waar sommigen onder hen zich regelmatig ophielden in verband met de cursus Political Violence, kwamen zij niet op andere gedachten.

Ook de politiek in Europa is gedurende het langdurige voorspel tot de crisis en het drama in Joegoslavië met vakantie geweest. De politiek in Europa heeft pas op de ontwikkelingen in Joegoslavië gereageerd toen het hek van de dam was of beter gezegd toen het ‘point of no return’ in de politieke en militaire crisis was bereikt. Waren de politici en diplomaten in West-Europa sinds 1989 zo gefixeerd geweest op het einde van de Koude Oorlog en de bewapeningswedloop tussen Oost en West dat zij geloofden dat zij veiligheid en vrede in Europa op een vrijkaartje tot stand zouden brengen, al of niet met behulp van overeenkomsten en gedragsregels in het kader van de cvse (Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa)? Of keken ze met hun allen naar de gebeurtenissen in de Sovjetunie/Rusland, waar Gorbatsjov en zijn geestverwanten sinds 1989 bezig waren de nieuwe buitenlandse politiek van en de perestrojka in de Sovjetunie zo goed mogelijk tegen de binnenlandse politieke oppositie, de geleidelijk optredende erosie en het ongeduld van de publieke opinie te verdedigen? Of voerde men weer stiekem debatten met het verleden en deed men oude politieke referentiekaders uit de Koude Oorlog herleven, zodat men de actuele ontwikkelingen en hun voorspel en achtergronden goeddeels uit het oog was verloren?

Het voorspel was tenminste in 1987 zichtbaar geworden toen de machtsbezeten communist Slobodan Milosevic het nationalisme van de Servische bevolking gebruikte om zijn politieke positie in Servië en in Joegoslavië te versterken. Via machtsovernames in de deelrepubliek Montenegro en de autonome provincie Vojvodina was Milosevic intussen zo machtig geworden dat hij de confrontatie met de Albanese bevolking in de autonome provincie Kosovo kon aangaan. Met behulp van allerlei voorwendselen werd aan de zelfstandigheid van Kosovo een eind gemaakt en de Albanezen werden gedegradeerd tot tweederangs burgers. Na de val van de Berlijnse muur en de communistische regimes in Centraal-Europa en na de langzame metamorfose van de regeringen in Moskou en in Albanië is Mi-

[p. 655]

losevic de enige overblijvende stalinist en communist in Europa. Hij weet zijn uiteindelijke oogmerken te verdoezelen met behulp van het vaak virulent Servisch nationalisme. Het onversneden stalinisme van Milosevic blijkt uit de gretigheid waarmee hij zich telkens bedient van traditionele communistische diplomatieke taktieken jegens tegenstanders, brutale bloken barricadediplomatie, desinformatietechnieken en typerende communistische drogredeneringen om zijn politieke doeleinden te bereiken. In het kruitvat dat Joegoslavië niettegenstaande 35 jaar vaak hardhandige en doorgaans sluwe pacificatiepolitiek van Tito is gebleven, kwam deze politiek neer op het openen van de doos van Pandora. De geesten van het verleden zoals verwoestende nationalistische ideologieën, politieke militantie en aanvaarding en zelfs verheerlijking van militaire geweldsmiddelen kwamen vrij. Uit dit verhaal blijkt eens temeer dat de binnenlandse en buitenlandse politiek van staten nog altijd grotendeels gebaseerd is op kortzichtig korte termijn denken. Het is in de politiek nog steeds geen gebruik te anticiperen op mogelijke structurele en culturele ontwikkelingen in de toekomst.

De verwaarlozing van Joegoslavië in de politiek van West-Europa houdt naar mijn mening verband met de langdurige politieke uitzonderingspositie van dat land in het politieke en militaire conflict tussen West en Oost. Joegoslavië was na de breuk van Tito met de Sovjetunie en de communistische internationale beweging een neutraal land geworden. In dat opzicht leek het wat op staten zoals Zwitserland en Zweden. Tevens wat het een leidinggevend lid geworden van de beweging en de niet-gebonden landen, een coalitie van hoofdzakelijk staten uit de Derde Wereld. Van de andere kant was Joegoslavië een communistisch land en aanvankelijk zelfs van edelbolsjewiekse snit. Later trad er een politieke dooi op. Het leek erop dat Joegoslavië een voorloper werd van het hervormingsgezinde communisme en van het Eurocommunisme. Ondanks uiterlijke schijn van het tegendeel bleef Joegoslavië onder Tito een communistische autocratie. Zolang Tito leefde, vormde Joegoslavië geen politiek probleem voor het Westen. Waarover men zich in bepaalde politieke en strategische kringen zorgen maakte, was het lot van Joegoslavië na diens dood. Zou Joegoslavië mogelijk niet een twistappel tussen Oost en West kunnen worden. Er bestond geen IJzeren Gordijn en geen duidelijke politieke en militaire Oost-West grens waardoor de competenties, invloedssferen en belangen waren afgebakend. Joegoslavië zou - zo werd soms gedacht - via een burgeroorlog het Serajewo van de Derde Wereldoorlog kunnen worden. Dat werd het niet gedurende de tweede Koude Oorlog tussen West en Oost in de jaren 1980-1985, toen Tito inmiddels was overleden. Vanaf 1985 werd deze kans op een conflict tussen West en Oost steeds geringer gezien de ontspanning dankzij het nieuwe denken in de Sovjetunie op het gebied van de buitenlandse politiek en defensie. Met de internationale ontspanning tussen Oost en West zijn echter de binnenlandse spanningen in Joegoslavië toegenomen. Of anders gezegd: met het wegvallen van een buitenlandse vijand, te weten de Sovjetunie en haar bondgenoten zoals Hongarije en Bulgarije die mogelijk op een stukje Joegoslavië loerden. Zijn de binnenlandse conflicten geëscaleerd en heeft de onderlinge vijandschap bijna onbeheersbare vormen aangenomen.

Een oplossing voor de interne twisten, conflicten en gewelddadigheden in Joegoslavië is niet gemakkelijk te verzinnen. Een soort militaire of quasi-militaire interventie door de Europese Gemeenschap of eventueel door de weu (de Westeuropese Unie, een vrij leeg overlegorgaan van enkele Westeuropese lidstaten van de navo) - deze organisatie staat te popelen haar politieke bruikbaarheid te demonstreren en Frankrijk schijnt de weu te pousseren om via de omweg van conflictoplossing in Joegoslavië los van de navo en de Amerikanen een eigen Westeuropese defensieorganisatie tot stand te brengen - lijkt van de baan, omdat de Sovjetunie op 6 augustus heeft laten weten zich te verzetten tegen een derge-

[p. 656]

lijke interventie. Zelfs wanneer het hier een loos dreigement betreft, handelt Westeuropa verstandig wanneer militaire acties bij voorbaat buitengesloten worden. Een economisch embargo tegen en een internationaal politiek isolement van de scherpslijpers in Servië en eventueel in Kroatië zullen voldoende overtuigende pressiemiddelen zijn. Overigens doen politieke en militaire plannenmakers in Westeuropa er goed aan de militaire, geografische, politieke, culturele, kortom de relevante strategische omstandigheden en factoren van een politionele actie in Joegoslavië te bestuderen. Ik denk dat dan de lichtzinnige lust om militaire of quasi-militaire stappen te ondernemen in een keer zal verdwijnen. Het is overigens niet raadzaam min of meer klakkeloos het voorbeeld van de Amerikanen ten opzichte van Irak na de invasie en bezetting van Koeweit te volgen. Het gaat hier nu eenmaal om twee totaal verschillende uitgangsposities en situaties. Een diplomatieke en politieke bemiddeling en oplossing vormen dus de enige weg voor Westeuropa en voor de Europese staten in het algemeen om het geweld in Joegoslavië in te dammen en de vrede te herstellen. Dat vormt ook een echte gezonde basis voor het scheppen van politieke structuren en verhoudingen die recht doen aan de uiteenlopende verlangens van de verschillende volkeren. In het voorbijgaan kan men nog opmerken dat de regeringen die in 1990 het cvse proces zo zwak georganiseerd en bemand hebben, misschien nu spijt gaan krijgen van hun kortzichtig en egoïstisch beleid.

De conflicten in Joegoslavië lijken bijna onoplosbaar. De oorzaken van deze tegenstellingen zijn diep en omvattend. Er bestaat een religieuze verdeeldheid die onder omstandigheden kan leiden tot het ontstaan van religieus geladen waanopvattingen. Een voorbeeld is het extremistische katholicisme van Kroatië tijdens de Tweede Wereldoorlog geweest. De politieke criminaliteit van de Kroatische fascisten werd nog aangevuurd door kerkelijke leiders als kardinaal Stepinac. Met behulp van religieuze waandenkbeelden kan een dodelijk extremisme jegens de andere partijen of de vijand gerechtvaardigd worden. Etnische en nationale tegenstellingen kunnen de conflicten verdiepen en ertoe leiden dat compromissen en omgangsregels bij voorbaat al gewantrouwd worden en eigen schending daarvan gebillijkt wordt door te verwijzen naar de schendingen van de andere partij. Van oudsher komen er economische tegenstellingen voor. Dat wil zeggen: in dit land bestaat een Noord-Zuid relatie. Met de grens tussen rijk en arm is een wereld van vooroordeel, achterdocht en wantrouwen gegeven. De armen voelen zich door het Noorden uitgebuit en het Noorden voelt zich door de regeringen in Belgrado bestolen die zich onder het mom van gelijkheid ten koste van Slovenië en Kroatië verrijkt hebben. Tenslotte zijn er historische tegenstellingen tussen de mensen, volkeren en culturen. Ze dateren van vrij recent tot eeuwen geleden. Deze herinneringen bestaan uit verhalen over overwinningen en nederlagen, glorieuze tijdperken en ondergang, heldhaftigheid en verraad, verzet, banditisme en bezetting, onderdrukking en martelingen. Van recente datum zijn de genocide jegens de Serviërs (tijdens de Tweede Wereldoorlog door de fascistische beweging in Kroatië) en de meedogenloze terreur van Tito jegens verraders, meelopers en massamoordenaars, waarbij in het voorbijgaan de rivalen en tegenstanders van het communisme ook opgeruimd en geëlimineerd werden in Joegoslavische Goelags. In een woord: het verleden in Joegoslavië is zo explosief en destructief als dynamiet. Alsof dit nog niet voldoende is geweest, verdiepte 40 jaar communistische terreurregering de angst en wantrouwen onder de mensen dankzij stelselmatige misleidings- en desinformatiecampagnes. Achterdocht en wantrouwen werden een tweede natuur van de mensen en daarvan konden nationalistische voormannen in Kroatië zich bedienen om het wantrouwen tegen Belgrado en Servië op te stoken. Milosevic gebruikte het om de Serviërs verder aan te vuren. Hij kon pasklare leugens over zijn tegenstanders aanwenden. Zolang die leugens lelijke

[p. 657]

dingen vermeldden over de vermeende vijand, geloofden de mensen ze gretig. Verder hadden alle volkeren en alle deelstaten wel grieven tegen het bewind van Tito. Wat uiteindelijk de doorslag heeft gegeven is het feit dat in Joegoslavië evenals in andere vroegere communistische staten de rechtsregels, democratische procedures, instellingen voor beraad en overleg en tenslotte politieke ervaringen ontbraken met behulp waarvan complexe en onoplosbare vraagstukken een tijdje in quarantaine konden worden gehouden in afwachting van een compromis of aanvaarding van een modus-vivendi.

Voorts dient de vraag behandeld te worden waarom diepliggende conflicten en tegenstellingen in Joegoslavië zo gemakkelijk zijn uitgemond in politiek geweld en burgeroorlog. In Europa behoort toch oorlog tot een verschijnsel dat bijna uitgestorven is, in het algemeen door de mensen veracht wordt en daarmee onwaarschijnlijk is geworden. Kan de algemene militante agressiviteit in Joegoslavië tussen de volkeren en hun politieke raddraaiers afdoende verklaard worden door het virulente nationalisme en de dodelijke nationalistische ideologieën waarin de andere partijen en het andere tot doodsvijand worden bestempeld? Naar mijn opvatting is deze verklaring onvolledig. Wat mij in Joeslavië opvalt, is een intensieve vorm van militarisme en bellicisme ofwel verheerlijking van militair geweld, militaire oplossingen, gewelddadigheid en bloeddorstigheid (in naam van zogenaamde hogere waarden en idealen) en oorlogvoering. Dit verschijnsel is niet het gevolg geweest van een geisoleerde geografische ligging van Joegoslavië in de Koude Oorlog en in het kernwapentijdvak. Het voorkomen van bellicisme en militarisme in dit land heeft te maken met zijn politiek isolement gedurende de Koude Oorlog. Het heeft nooit gelegen in het centrum van het potentiële conflict. Het is niet in die mate geconfronteerd geweest met angst voor en vervolgens afkeer van oorlogvoering als gevolg van de massadestructieve uitwerking van kernwapens. Op de lange duur hebben het kernwapen en de afschrikkingsstrategie een pacificerende invloed gehad op het denken en handelen van de bevolkingen en hun politieke en militaire leiders. Het kernwapentijdvak is met andere woorden de doofpot geworden waarin de oorlogsbeweging en het bellicisme nasmeulden totdat deze verschijnselen of culturele verhoudingen na verloop van tijd volstrekt versleten waren. Dat laatste is nog steeds niet geschied. Het verschil echter tussen de Europese landen die in het centrum van de Koude Oorlog en de afschrikkingspolitiek hebben gelegen en die welke aan de rand ervan verbleven, is echter tamelijk groot, zoals het voorbeeld Joegoslavië duidelijk maakt. Daar kan men met het mes tussen de tanden en het geweer over de schouder nog dromen van militaire overwinningen en bestialiteiten voorstellen als heldendaden.

Wanneer serieus gedacht wordt aan strategieën om de tientallen conflicten en tegenstellingen op te lossen binnen de politieke microcosmos die door Joegoslavië gevormd wordt, dan wacht de politiek een tweeledige taak. In de eerste plaats dient het politiek geweld - de open en heimelijke oorlog van allen tegen allen - beëindigd te worden. Dat is geen eenvoudige taak. Het gaat er niet enkel om de geregelde federale strijdkrachten terug te brengen onder een centraal gezag dat federaal of confederaal is samengesteld. Er moet nog een andere geest in de fles worden teruggebracht. Dat zijn de lokaal en territoriaal georganiseerde algemene volksverdedigingstroepen die nu gemakkelijk door lokale oorlogsheren en eigenmachtige plaatselijke potentaten worden ingezet tegen de etnische en politieke vijanden in het andere dorp of in de andere regio. Deze strijdkrachten zijn in 1969 en 1974 door Tito in het leven geroepen als een middel om Joegoslavië te mobiliseren tegen een militaire overval van de kant van het Warschaupact. Elke burger werd een partisaan en was verplicht verzet met de wapens te plegen tegen een buitenlandse agressor. Tito hoopte dat vanuit dat middel een afschrikwekkende werking op Moskou zou uitgaan. In de burgeroor-

[p. 658]

log die nu woedt, speelt dit wapen of deze vorm van militaire organisatie een tweeslachtige rol. Aan deze maatregelen hebben de Slovenen het goeddeels te danken dat zij zich krachtig konden verweren tegen de militaire aanvallen van het geregelde leger. Met behulp daarvan werd de communistische kliek in Belgrado en de communistische legerleiding een gevoelige nederlaag toegebracht. Kort daarop werden deze territoriale eenheden door Milosevic gebruikt om dood en terreur binnen Kroatië te zaaien. Als kleine partisanen- of guerrilla-eenheden opereerden deze burgers quasi-onafhankelijk van de Servische regering of Milosevic, terwijl zij de politieke doeleinden van Milosevic wel effectief bevorderden. Het is geen eenvoudige taak van buitenaf dit geweld tot staan te brengen wanneer een bepaalde grens van gewelddadigheid is overschreden. In dat geval doen zich twee ontwikkelingen voor. In de eerste plaats gaan de extremisten die buitengewoon gewelddadig zijn, domineren. In de tweede plaats gaan meestal machtsbezeten en bloeddorstige jongeren de politieke posities aan het front en in de oorlog innemen. Dat zag men gebeuren in alle verleden en actuele situaties van politiek geweld en burgeroorlog. Hedendaagse voorbeelden zijn de jonge leiders in de eta, ira, plo en in Beiroet. Hun voorgangers zijn de koningen, ridders en ander krijgshaftig volk van omtrent de twintig geweest in de eeuwen na de ineenstorting van het Romeinse Rijk. Situaties die men zou kunnen kenschetsen als Joegoslavische verhoudingen.

De tweede taak die de politiek wacht, is nog moeilijker te volbrengen dan de eerste. Om het geweld in te dammen en uiteindelijk definitief te elimineren moet de mensen, de bevolkingen en de politieke leiders een perspectief geboden worden op een effectieve politieke verandering en een grondige reorganisatie van de politieke verhoudingen en structuren in Joegoslavië. Eigenlijk moeten beide taken gelijktijdig worden aangepakt, want politieke reorganisatie vergroot de kans dat het geweld achterwege blijft, terwijl stopzetting van het geweld de voorwaarden schept voor een klimaat waarin de politieke verandering een echte kans krijgt. Wanneer verwacht wordt dat de Europese Gemeenschap of de cvse deze pacificerende rol moeten vervullen, dan kunnen enkele vereisten worden geformuleerd ten aanzien van de achtergrond, houding, benaderingen en doelstellingen van de politici die worden ingezet. In de eerste plaats moeten zij de diplomatieke en persoonlijke kwaliteiten hebben van onderhandelaars als de Amerikaanse minister van buitenlandse zaken James Baker of van Jimmy Carter. Zij dienen ook van het achterland de vereiste politieke steun te krijgen, zodat van hun optreden enig politiek gewicht uitgaat. Volharding, geduld en een vermogen om tegenspelers schaakmat te zetten en tegenslagen te overwinnen zijn onmisbare kwaliteiten. Het gaat er namelijk om politieke hoofdrolspelers als de extremist Milosevic buiten spel te zetten. Overigens is een neutrale opstelling jegens de betrokken partijen een conditio sine qua non. Wanneer onderhandelaars zich inlaten met schuldvragen en zich niet engageren met de problemen, zullen zij de speelbal worden van krachten die zij allang niet meer in de hand hebben. Ze zullen geduldig vijandbeelden en angst en wantrouwen bij de betrokken partijen moeten wegnemen. Het virulente en agressieve nationalisme moet worden omgebogen tot een vernieuwend en creatief nationaal bewustzijn. Tenslotte zullen ze alle partijen ervan moeten overtuigen dat bij overleg en samenwerking ieder wint en dat bij continuering van het wederzijds antagonisme en van de burgeroorlog geen partij als overwinnaar uit de bus zal komen en iedere partij enorme verliezen zal boeken.

De lakmoesproef voor de externe bemiddelaars zal hun oplossing zijn voor de toekomstige politieke structuur van de verschillende staten en volkeren. Joegoslavië is een duidelijk slachtoffer geworden van de ontwikkeling van de centralistische nationale staat. Deze structurele ontwikkeling keerde terug in het politieke denken en de politieke keuzen van de elite. Dat betekende dat elke elite, onverschillig of

[p. 659]

deze monarchaal of communistisch was, geen enkele nationale en etische variant of afwijking tolereerde. Culturele, religieuze en historische verschillen en tegenstellingen werden genegeerd en zo mogelijk onderdrukt. Kenmerkend voor de nationale staat is het feit geweest dat binnen de politieke ontwikkeling van staat en maatschappij de ruimte voor regionale en lokale politiek bijna altijd werd ingeperkt. Nog steeds zijn politici en politieke leiders op dit onderwerp blind of kortzichtig. Ze zien de problemen niet en hebben angst voor de gevolgen van eventuele oplossingen. Het is dan ook maar de vraag of de bemiddelaars uit West-Europa de intellectuele vaardigheden bezitten die noodzakelijk zijn voor een structurele oplossing van de politieke problematiek van Joegoslavië die in wezen in het geheel niet uniek is.

Het is tenslotte duidelijk dat Servië in het conflict en bij de oplossing daarvan een sleutelrol vervult. Het gaat er nu om de destructieve krachten rondom Milosevic en de oude stalinisten en nationalistische communisten in te dammen en uit te schakelen, waarbij vermeden moet worden dat deze zich gaan opwerpen als underdogs die eigenlijk onrecht is aangedaan. Tegelijkertijd moet de Servische bevolking geleidelijk het inzicht worden bijgebracht dat zij misbruikt is door Milosevic en zijn trawanten, zoals ook ooit Tito en de zijnen bevolkingen en groepen mensen tegen elkaar hebben opgezet en uitgespeeld. Eenzijdige partijkeuze voor Slovenië en Kroatië is uit den boze en zal averechts werken. In dat opzicht moet van landen als Oostenrijk en Duitsland die als de bakermat van het nationaal-socialisme en van de Tweede Wereldoorlog elk politiek en moreel recht ontberen om zich actief met Joegoslavië te bemoeien, een veel grotere terughoudendheid worden verwacht dan is gebeurd in de maanden juni en juli. Wanneer Duitsland zich in dit opzicht niet intoomt, kan dit land landjepik-dromen bevorderen bij landen als Bulgarij, Griekenland, Albanië en Hongarije. Er kan dan een onvoorstelbaar kwaad geschieden waarvan velen hebben gemeend dat het definitief voorbij was in Europa. De actuele situatie in Joegoslavië is absoluut geen Serajewo. Die situatie behoort definitief tot het verleden. Toch zijn er diverse worst case scenario's denkbaar waarin de politieke situatie in Joegoslavië behoorlijk uit de hand kan lopen waardoor de nieuwe processen van veiligheid, vrede en samenwerking in geheel Europa een lelijke knauw krijgen. In Joegoslavië staat dus meer op het spel dan alleen maar burgeroorlog en interne pacificatie.