De Gids. Jaargang 154

Poëtisch leven
Remco Ekkers
Twee soorten engelen

De noodzakelijke engel, titel van Bernlefs jongste bundel, figureert onmiddellijk in de eerste afdeling, het eerste gedicht ‘Noodzakelijke engel’. Het gaat hier om het eerste van ‘5 stukjes rond Steve Lacy’, sopraansaxofonist. ‘De engel is noodzakelijk en dus / gevallen, vleugels als nagels in / het vlees gegroeid. Hij gaat gebukt.’ Het persoonlijk voornaamwoord verwijst naar de jazzmusicus, die vergeleken wordt met een gevallen engel.

In de beeldende kunst, de filmkunst, de literatuur fladderen dit decennium veel engelenveren, wat in onze post-christelijke cultuur - de politiek ten spijt - opmerkelijk genoemd mag worden. Die engelen, hun vleugels en veren zijn een gevolg van heimwee naar de vertrouwenwekkende religieuze beleving in middeleeuwen en renaissance, en van verlangen naar een nieuwe mythologie. Waarom is de engel noodzakelijk? Omdat kunst zich moet richten op het geheim achter de dingen. Kunst kan niet materialistisch of positivistisch zijn. Natuurlijk, wat kunst doet is een illusie. Bernlef zegt - en zijn woorden betreffen gelijkelijk Lacy en de engel - ‘Hij is niet onder ons om / wonderen te verrichten maar / ons de kale plekken voor te spelen // een / voor / een.’

‘De engel is noodzakelijk en dus / gevallen...’ Een metafysische engel, zoals bij Vondel, wordt niet meer serieus genomen. In de moderne kunst zijn alle engelen gevallen; is de mens een gevallen engel, een wezen zoals bij Lucebert, moerasruiter uit het paradijs. In de paradijselijke situatie is de engel niet noodzakelijk; hij treedt dan ook pas op na de zondeval.

In het tweede gedicht wordt Lacy een volwassen cherubijn genoemd. Hij komt aangelopen, raapt sintels op. ‘Jarenlang keek hij zwijgend in spiegels / naar een lege stoel op het balkon / naar een gat in de zool van zijn schoen.’ Hij lijkt op Bernlef zelf met zijn aandacht voor lege plekken en gaten, de kuil uit zijn jeugd, de zelfkant, het bijna weg zijn. De Barbarber-dichter, die een Raster-dichter zou geworden zijn, is zichzelf altijd trouw gebleven. Zijn opschuiven in de richting van Kouwenaar en Faverey is geen schijn, maar de aandacht voor de stilte en de leegte is altijd in zijn werk aanwezig geweest, terwijl aan de andere kant de aandacht voor de alledaagse werkelijkheid, het ready-made-achtige van zijn poëzie nooit verdwenen is. Zo kun je in gedicht drie van de cyclus over Lacy beide kan-

[p. 576]

ten terugvinden. Kouwenaar schreef: ‘het moet nog dunner’. Bernlef schrijft:

Hij keek zo lang tot de
berg een kiezel werd en verder sleet
tot korrel, één enkele zandkorrel nog

En op een splinter zat je net
zo goed als op een stoel, vond hij
houvast genoeg voor zijn gevoel

Al kon het minder, moest het
beslist minder want daar
zat de toekomst in.

Aan het slot laat de dichter de engel verdwijnen en toch niet: ‘Zo verdwijnt de danser in zijn dans / de engel in zijn noodzakelijkheid.’ Het geheim van de kunst van Lacy schuilt in het bijna niet meer aanwezige. Een goede kunstenaar verdwijnt in zijn kunst, dat is duidelijk. Maar die engel? Juist het materiële maakt de engel noodzakelijk, ik zou bijna zeggen als hoop op verlossing, als het niet zo christelijk klonk. Maar de engel verdwijnt ook in de noodzakelijkheid. Je kunt niet meer in hem geloven. Een paradox, ja wel.

In goede zestiger traditie is die noodzakelijke engel natuurlijk gejat, en Bernlef geeft dat keurig aan, van Wallace Stevens.

Bernlef is altijd geïnteresseerd geweest in ontleningen, in het probleem van originaliteit en individualiteit. Zo zegt een van zijn schijngestalten, Van Meegeren, de grote Vermeervervalser, in De maker: ‘Wat gebeurt er precies. Als ik er mijn eigen handtekening onder zet zegt men: o, typisch iets voor hem, een schilderij in de stijl van Vermeer. Zet ik er geen signatuur onder dan zal men zeggen: misschien is het een Vermeer. Zet ik er de handtekening van Vermeer onder dan is het een Vermeer. (...) Toch biedt de handtekening niet voldoende houvast om te kunnen oordelen of een schilderij echt is of niet. (...) Alleen het werk, niet de persoon telt.’ De laatste opmerking vind je in de jongste bundel regelmatig terug: ‘Het onderwerp is groter dan de man’ en ‘Zo verdwijnt de danser in de dans’ en ‘Verre ster die flonkert / lang na zijn verscheiden / in de diamant van de naald.’

De dichter-criticus Bernlef is goed op de hoogte van de poëzie om hem heen en met kameleontische vaardigheid neemt hij figuren, stijlen en thema's over. Toch blijft hij altijd Bernlef. Vergelijk maar eens de ‘Cogito’-gedichten van de Poolse dichter Zbigniew Herbert, de vader van de Cogito-figuur, met die van Bernlef. Ik vind dat soort gedichten overigens niet de sterkste. Ze doen een beetje modieus en gemaakt aan, maar Bernlef heeft geen strenge poëtica. Slordigheden laat hij vaak zitten; herhalingen, grapjes, toevalligheden, redundanties en zelfs wel uitleg die voor de scherpe lezer overbodig is, schrapt hij niet. Dat moet te maken hebben met een barbarberistisch adagium. Bernlef en Schippers laten het Vroman uitspreken in hun poëticale geloofsbelijdenis Een cheque voor de tandarts: ‘... is het vaak onvermijdelijk en misschien helemaal niet slecht onpoëtische delen in een gedicht te hebben. (...) Dat verdomd godderige van het volmaakte gedicht is ten slotte niet eerlijk genoeg meestal....’

De bundel is thematisch; in vrijwel alle gedichten komen engelen voor. Dat de dichter niet van Roomse engelen houdt, blijkt genoegzaam uit afdeling iii, waar hij de schijngestalte van de twintigste-eeuwse engel aanneemt:

Hij komt niet graag in kerken
waar zijn voorouders zweven of
uit de kist der middeleeuwen klimmen.

Er was altijd al iets mis met hun devotie
verholen loerden ze met geloken ogen
naar de wereld daar beneden

Onder hun gewaden verlangden zij
naar een lichaam om mee te hijgen
eten, drinken, rond te woelen in bed.

[p. 577]

 

Hij lijkt in niets op hen

 

hij is in alles behalve

 

zijn aanwezigheid een mens

 

 

 

Hij mijdt de pleinen met de beelden

 

zijn schoenzolen zijn naar buiten uitgesleten

 

zijn vleugels gesneden in de snit van een colbert.

En nog grimmiger in afdeling iv waar de engel uit Bernlefs jeugd zich geen kinderstem herinnert: ‘Daarom ligt het zwaard hem / gegoten in de hand en slaat hij // Onverbiddelijk op kinderen in / laat ze zo tot zich komen.’ Het gaat hier om een Adventsengel. Toen zijn aangeplakte vleugels afvielen: ‘... zag ik: hij was een man / en paste precies in het leger / dat ik stiekem op zolder hield.’ Hier is de thematiek van de bundel op een vanzelfsprekende manier verbonden met een jeugdherinnering. Het gedicht bevat in schijnbaar terloops gevonden regels fundamentele kritiek. De eerste strofe luidt: ‘Een engel is er meteen / de handen gebonden in eeuwig gebed’. Dat is precies de fout met dit soort engelen: ze zijn er meteen, ze groeien niet, ze hebben geen strijd gekend, of ze hebben in slaafse gehoorzaamheid de, zelfs voor Vondel begrijpelijke, opstand tegen de goddelijke, autoritaire discipline niet begrepen; ze zijn voorbeschikt (‘handen gebonden’). De engel wordt in het gedicht ontmaskerd als militair, alweer gehoorzaam in het gelid. En dan volgt een treffende bekentenis: ‘dat ik stiekem op zolder (!) hield.’

Er zijn voor Bernlef dus twee soorten engelen: de kartonnen engel van het christendom, wiens verguldsel is afgebladderd en de opstandige, de gevallen engel, de noodzakelijke engel, wiens melodie er al is, ‘altijd - / nu nog de juiste noten’.

Literatuur

J. Bernlef, De noodzakelijke engel, Querido - Amsterdam 1990