De Gids. Jaargang 154

[p. 572]

Kroniek & kritiek

Beeldend leven
Huub Beurskens
Met de ogen ruiken

In een tijdschrift lees ik dat twee biologen onderzoek hebben verricht naar het aantal genen dat het menselijk reukvermogen regelt. Gebleken is dat honderd tot tweehonderd genen daarbij een rol spelen. De onderzoekers zijn vooral verrast door het grote aantal verschillende receptoren dat van belang is bij geurherkenning. Het evolutionair veel jongere gezichtsvermogen gebruikt maar drie verschillende receptoren om tienduizenden kleuren te kunnen herkennen. De hersenen vertalen de informatie vervolgens zodanig dat bijvoorbeeld rose van violet kan worden onderscheiden. Het reuksysteem blijkt daarentegen gebaseerd te zijn op een grote variatie aan receptoren om een maar iets grotere variatie aan geuren te kunnen onderscheiden. Om te bepalen om welke geur het gaat, hoeven de hersenen dus niet zoveel informatie te verwerken. De onderzoekers verklaren het verschil uit evolutionair oogpunt. De geurzin is vrij primitief en vroege diersoorten waren vermoedelijk veel afhankelijker van hun reuk- dan van hun gezichtsvermogen. Hun hersenen waren ook niet groot genoeg om een grote hoeveelheid informatie de baas te kunnen. Die dieren hadden dus een groot aantal geurcellen nodig om informatie van vitaal belang uit de buitenwereld te kunnen verwerken.

Blijkbaar is dit systeem in tact gebleven bij de mens met zijn grote hersenen.

Bij het lezen van dit artikel dient zich spontaan de vraag bij me aan hoe het staat met het kunnen zien van geuren. Iedereen kent het verschijnsel dat geuren opeens beelden kunnen oproepen, herinneringsbeelden vaak. Maar kunnen beelden, kunnen vormen of kleuren ook geuren of herinneringen aan geuren in ons wakker maken?

Op een van de muren van het Campo Santo in Pisa is een groot, uit het midden van de veertiende eeuw daterend fresco te zien dat als thema de triomf van de dood heeft. Op dit fresco is onder meer een groep ruiters afgebeeld, edellieden of mensen van goeden doen, mannen zowel als vrouwen. Deze cavalcade stuit op een drietal open kisten. In de eerste kist ligt een door gassen gezwollen mensenlichaam, in de tweede een rottend lijk en in de derde een skelet. De ruiters die dit trio aanschouwen zijn ontzet. Een ruiter knijpt zijn neus ervoor dicht en houdt zo lang mogelijk

De cavalcade (detail)

[p. 573]

zijn adem in, terwijl zijn paard, met de hals vooruitgestrekt, de neusgaten openspert en, afgaande op zijn wilde blik en de houding van zijn oren, zich weldra hinnikend tegen elke aansporing om verder te gaan zal verzetten. En helemaal beneden staan twee honden te grommen, de nekharen overeind. Daar stinkt het dus behoorlijk! De ruiters worden er onpasselijk van. Maar wat snuiven wij, staande voor het fresco, van die rottenis op?

De hand voor de neus als expressieve code om te laten zien dat iemand met stank wordt geconfronteerd, komt in de beeldende kunst herhaaldelijk voor. Zo in De plaag van Asdod van Nicolas Poussin, waar op de voorgrond twee mannen hun neus dichthouden als ze zich buigen over de bleke lijken van een baby en een jonge vrouw, slachtoffers van de pest waarmee Jahweh de Filistijnen treft die de ark hebben geroofd. In Goya's serie etsen over de verschrikkingen van de oorlog moeten twee figuren hun neus dichtknijpen als ze een stuk aarde in ogenschouw nemen dat is bezaaid met ontklede, verwrongen lijken. Ronduit vermakelijk daarentegen is een prent van Pieter Bruegel waarop een horde apen een langs de weg in slaap gevallen marskramer plundert; een van de aapjes licht het hemd van de marskramer en gluurt in zijn broek, uiteraard met de hand voor het gezicht, terwijl een ander aapje in de baret van de betreurenswaardige handelaar kakt of piest.

Ik kan me wel iets voorstellen bij de geur die

Goya

het vermenselijkte aapje (... sluiten apen wel op deze manier hun neus voor onaangename geuren en is zo'n broekgeur voor een aap wel zo onaangenaam...?) overkomt: een warme, zurige walm als van pompernikkel. Ook kan ik me iets voorstellen bij de rottingsgeuren die de figuren op de ets van Goya en op het Pisaanse fresco tegemoetkomen. Bij Poussin word ik wat afgeleid door de staat waarin de lijken verkeren: weliswaar hebben ze een doodskleur, maar verder laat de barokke classicist de dode lijven ongeschonden, zelfs gaaf op het doek achter. Of is het toch vooral het gebaar van de hand voor de neus, de mimiek van de ruikende persoon dus en niet de getoonde aanleiding, de aftakeling en ontbinding zelf, die mijn geurassociaties op gang probeert te krijgen? Er zijn meerdere etsen in Goya's oorlogsserie waarop de ontluistering van het menselijk lichaam groter is dan op voornoemde ets met de titel Begraaf en zwijg. Een ets met gehangenen, de broek op de schoenen, of een ets met op boomstronken gespieste, in hevige mate gemutileerde lijken, taferelen waarvan in werkelijkheid een schier onverdraaglijke stank zou uitgaan. Deze scènes hebben me altijd weer ontzet, maar ik heb er nog nooit iets bij geroken, bij mijn weten. Er zijn in de beeldende kunst ook voorwerpen die, hoe paradoxaal ook, geurassociaties pretenderen op te roepen door middel van woorden. Een voorbeeld daarvan is Marcel Duchamps Air de Paris, een glazen ampul met

Pieter Bruegel

[p. 574]

50 cc Parijse lucht. Bij het zien van dat object word ik gestuurd door het onderschrift en wat ik me dan als laat-twintigste-eeuwer allereerst probeer voor te stellen bij ‘de inhoud’ van het kunstwerk is een zware, weeë, branderige dampgeur van uitlaatgassen, hoewel het hier moet gaan om lucht uit 1919. En Piero Manzoni heeft zijn eigen uitwerpselen ingeblikt. Merde d'artista staat er op het etiket van de blikjes. Ook daar is de geur niet als concreet beeld te aanschouwen, het woord fungeert als blikopener.

Toch ben ik, wanneer ik me de vraag stel of vormen en kleuren op zich een beroep kunnen doen op mijn reukvermogen, niet zozeer geïnteresseerd in het ruiken als een van de thema's in de beeldende kunst. Kan ik, als beschouwer van een schilderij, zonder dat iemand die op dat schilderij staat afgebeeld me door woord of gebaar een hint geeft dat er iets te ruiken valt, iets van de gesuggereerde figuratieve wereld opsnuiven of associëren met opsnuiven? Kan ik iets ruiken van de geïtalianiseerde landschappen

Marchel Duchamp Air de Paris

van Aelbert Cuyp, van de bloementuinen van Claude Monet of de Donauwouden van Albrecht Altdorfer?

Uitgaande van de bevindingen van de geurzin-onderzoekers dat aan het ruiken in vergelijking met het zien veel minder gedifferentieerde hersenactiviteit te pas komt, kan ik me, als leek, indenken dat het niet meevalt om via beelden, dus via de hersenen geursensaties op te roepen, een belangrijk deel van de reukonderscheiding vindt immers al plaats in de reukreceptoren die zich niet in de hersenen, maar bovenin de neusholte bevinden. Zijn pogingen om toch geuren te zien tot mislukken gedoemd? Of getuigt mijn verlangen om door middel van puur beeldende middelen geursensaties te krijgen zelfs van een, vanuit het standpunt van de evolutietheorie beschouwd regressief gedrag?

Ik blader in een boek met kleurenreprodukties van stillevens van de negentiende-eeuwse schilder Henri Fantin-Latour. Veelal vazen met bloemen op een eenvoudige ondergrond en tegen een al even eenvoudige achtergrond. Ik geniet van de verfopbreng, van de volle vormen van dahlia's, de schitterende kleurcomposities met irissen, pioenen, viooltjes. Elk werk is een genot voor het oog. Hier, vijf grote, licht gekleurde, romig geschilderde rozen in een simpel vaasje, een drinkglas, tegen een roodbruine achtergrond, twee rode rozen met wat blaadjes liggen ernaast. Ik kijk en meen al kijkende te weten hoe deze volle rozen geuren. Betekent dit dat ik ze kan ruiken? In elk geval krijgt dit kleine stilleven plotseling voor mij een grote ruimtelijkheid, overkomt me een besef van de lucht, de ruimte rondom de bloemen, en die ruimtelijkheid breidt zich zelfs uit buiten het schilderij, ze overstijgt het kader... Ik roep mijn huisgenote erbij. ‘Hier, kijk eens naar dit schilderijtje met rozen. Kun je die bloemen ruiken?’ ‘Natuurlijk niet!’ ‘Ruik, ik bedoel, kijk nog eens goed...’ ‘...Ja, maar nu zeg je al vantevoren waar je me naartoe wilt hebben!’ ‘Maar je ruikt ze?’ ‘Ik kan me voorstellen hoe rozen als deze geuren...’

Illusies. Maar grotere illusies of twijfelachti-

[p. 575]

gere illusies dan die van geschilderde bloemblaadjes, van geschilderde takjes en glas van verf? Een aap is niet in staat iets te zien in een naturalistisch geschilderde banaan, laat staan dat hij aan een geschilderd bloemstuk iets anders vermag te ruiken dan oude verf, oud linnen, hout en stof. Zou ik dan juist niet een stapje hoger op de evolutieladder klimmen als het me lukt bij geschilderde rozen geen verf maar de geur van rozen te ruiken of me die geur op zijn minst te kunnen voorstellen?

Uit ervaring weet ik dat geuren in een werkelijke omgeving het gevoel van ruimtelijkheid kunnen versterken, die omgeving een ruimtelijkheid kunnen verschaffen die zelfs tot een sensatie van euforie kan leiden. Waarom zou ik niet kunnen proberen mijn beleving van geschilderde werelden met het waarnemen of oproepen van geuren te verrijken. Schaden kan het in geen geval.

Het Rijksmuseum is hier niet ver vandaan. Ik wil het meteen morgenochtend bezoeken. En dan probeer ik bijvoorbeeld iets in het Italiaanse contre-jour landschap van de zeventiende-eeuwer Jan Both op te snuiven, de kruidigheid van de gewassen vooraan, de gebarsten schors van de bomen, de frisheid boven de stortbeek of de wind van gindse, in het licht van de ondergaande zon opgenomen bergen. Misschien ben ik zelfs in staat het ezeltje te ruiken dat bepakt op het houten bruggetje wordt geleid. Wie weet... Dat alles uiteraard zonder mijn neus tegen het doek te drukken.