De Gids. Jaargang 154

[p. 514]

H.M.J. Maier
Een modern sprookje

Schrijven kunnen ze, de samenstellers van ‘Baby Krishna’. En erudiet lijken ze ook, met al die Arabische, Chinese en Indiase spreuken en gezegden waarmee ze hun bevindingen tien hoofdstukken lang larderen. Eindelijk eens een prettig leesbaar rapport. Of het denkwerk van de adviescommissie overigens in deze vorm meer effect zal hebben dan al die andere rapporten waarin op minder leesbare wijze de noodklok wordt geluid blijft voorlopig nog de vraag. Het zijn per slot van rekening duistere tijden voor de alfa-vakken in het algemeen, en voor de kleinere vakgebieden in het bijzonder. ‘Afkalving’ heet dat in het jargon, en het rapport koppelt er als vanzelfsprekend een adjectief aan vast: ‘desastreus’. Onderwijs en onderzoek in een aantal disciplines in de Nederlandse letterenfaculteit loopt gevaar te verdwijnen, en het vermogen van een aantal prestigieuze vakgebieden wordt voortdurend verder uitgehold. De indonesianistiek bijvoorbeeld, en de indologie.

Een samenvatting van analyses, conclusies en aanbevelingen ontbreekt in Het Rapport. Het is een modern sprookje, en dus zijn de wijze lessen in het verhaal zelf vervlochten. Na een uur of twee welgemoed lezen en bladeren wordt de lezer uiteindelijk op de laatste bladzijde verzocht terug te keren naar bladzijde 1; Verlossing is alleen mogelijk als er ‘op alle niveau's wordt samengewerkt en hard wordt gewerkt’ - en zolang dat niet gebeurt zullen de geachte lezers gedoemd zijn rond te blijven draaien binnen een cirkel van 94 bladzijden vol vertekenend cijfermateriaal, scherpe analyses, geestige vergelijkingen en vage voorstellingen. Voor zover beleidsmakers en geldschieters Het gelezen hebben zullen ze wel met een zucht hebben vastgesteld dat ‘Baby Krishna’ de frivoliteit, zo niet de rommeligheid der Letteren weer eens bevestigt. Wie kan er daadwerkelijk uit deze kringloop komen? Wat moeten we ermee? Wordt er nu inderdaad ‘op alle niveau's hard samengewerkt’? Wat zal eruit komen?

Het blijft vaag tot welke lezers Het Rapport zich werkelijk richt. Niet tot de direct betrokkenen vermoedelijk, dat wil zeggen: niet zij die de Kleine Letteren op academisch niveau proberen te beoefenen in de weinig stimulerende omstandigheden die Het zelf zo mooi schetst. De wetenschappers om wie het allemaal te doen is weten officieel van niets, hebben het rapport nooit officieel ontvangen, maar natuurlijk hebben ze Het inmiddels wel allemaal met rode oortjes gelezen, beter dan wie ook, en toen zijn ze bijna allemaal verdrietig of boos geworden omdat Het over hun eigen vakgebied onaardige dingen zegt, een verbazend aantal feitelijke onjuistheden debiteert en rigoreuze maatregelen aanbeveelt. Waarom zo veel nadruk op het belang van Azië Studies in Nederland? Hoe moet het nou met de slavistiek en de finoegristiek? Is wat betreft Afrika nu ook in de wetenschap alle hoop opgegeven? Vormt Azië werkelijk een duidelijk samenhangende onderzoekseenheid zoals Het Rapport suggereert? Waarom blijven die plannen voor een Europees Instituut voor Aziatische Studiën, in Nederland te vestigen, zo vaag? Hoe zit het met de verhouding tussen wetenschappelijke prioriteiten en ethische en politieke implicaties? En hoe passen ‘gewone’ studenten in het plaatje, en het onderwijs en de begeleiding die zij toch behoeven om later in het onderzoek en het maatschappelijk bestel te kunnen meedoen? Hoe dient de samenwerking met andere disciplines gestalte te krijgen in deze tijd waarin geldgevers om allerlei vage redenen zo veel nadruk leggen op de noodzaak van interdisciplinair onderzoek en onderwijs?

Aan dit soort vragende jammerklachten uit de hoek van de betrokkenen zelf zal weinig aandacht worden besteed. Het betreft hier im-

[p. 515]

mers een rapport dat voor de Minister is bestemd. Voor diens ambtenaren dus, en die hebben de neiging het leven zo ingewikkeld mogelijk te maken, het leven van hun minister, maar ook het leven van zichzelf en van anderen. Waarbij ze uit kringen van de ‘wetenschap’ zo weinig gecoördineerd weerwerk krijgen dat ze alle glorieuze Gezag naar zich toe kunnen trekken, en naar eigen goeddunken besluiten en voorstellen kunnen formuleren en vervormen - de direct betrokkenen zijn nauwelijks tot iets anders in staat dan hulpeloos en machteloos af te wachten, tandenknarsend en haaruittrekkend.

Een van de basisvoorstellen van de commissie is van een adembenemende simpelheid: ‘een verschuiving van 1 procent op het totale universitaire budget zou toereikend zijn om de door de Commissie Kleine Letteren bestreken formaties van kleine letteren en specialismen via de eerste geldstroom op een aanvaard minimum te brengen’. Dat is duidelijke taal, denkt de eenvoudige indonesianist dan; simpeler kan het niet. Maar natuurlijk is het niet zo simpel. Daar gaan we nu eerst eens over praten, van gedachten over wisselen. Lang, uitvoerig, ingewikkeld, binnen de universiteit, binnen het ministerie. Praten, praten, praten. Niet ten onrechte heeft de leider van de rapportsamenstellers zich in interviews herhaaldelijk laten ontvallen dat er veel te veel vergaderd wordt in dit land (en dat zal, tussen haakjes, ook wel de reden zijn geweest dat de commissie in haar raadplegingen een curieuze selectiviteit betracht heeft: vele van de direct betrokken vakgroepen en onderzoeksgroepen zijn niet eens om een mening of een visie gevraagd - maar ach, de lachspiegels en sprookjes die nu door de commissie zijn geproduceerd lijken een afdoende middel om iedere vorm van gejammer en geklaag bij voorbaat in de mantel der liefde te smoren. Laten we maar vriendelijk blijven en niet te veel zeuren, want Het Advies heeft het zo goed met ons voor).

Zijn oriëntalisten voor Nederland belangrijk? Uiteraard zijn ze dat! Niet alleen omdat sommigen van hen erin slagen Haagse ambtenaren het gevoel te geven belangrijk te zijn - waarmee de basis is gelegd voor culturele akkoorden en al die andere internationale samenwerkingsverbanden waarin neo-kolonialisme en paternalisme helaas maar al te vaak de boventoon voeren boven effectieve samenwerking en uitwisseling. De oriëntalistiek rechtvaardigt haar bestaan evenmin alleen uit het feit dat sommige van haar beoefenaars het bedrijfsleven inzicht verschaffen in het denken en doen van samenlevingen waarin investering en afzet lokken en wenken. In een land als Nederland dat, om allerlei historische redenen, een zeer internationaal georiënteerde samenleving vormt, zijn oriëntalisten misschien nog wel van nog groter belang dan elders: veel mensen hier zijn simpelweg nieuwsgierig gemaakt naar wat er elders gebeurt, een aantal van hen wil er wetenschappelijk mee bezig zijn, anderen willen gewoon iets van hen horen teneinde die nieuwsgierigheid bevredigd te weten - en dat moet kunnen in een welvarend land. Het is goed in de kennissenkring een neefje te hebben dat probeert Tagalog of Chinees te leren, en in de krant een artikel te lezen over censuur in Indonesia geschreven door een ter zake kundige journalist. En niets weten van een land waar zo'n 170 miljoen mensen wonen, laat staan van een land waar ruim een miljard mensen wonen - dat is toch een beetje vreemd in deze tijd waarin de communicatiemiddelen alles zo dichtbij halen en ons het gevoel geven in een ‘global village’ te wonen. Iets over verre buren weten is leerzaam en storend tegelijk. Een sprookje, een lachspiegel: zo kan het ook, denk daar nu eens over na, en doe er je voordeel mee. Voortrekkersfunctie, opgeheven vingertje en betweterij zijn daarbij onvermijdelijke uitwassen, hoe irritant ook voor sommigen van ons; juist omdat Nederland zo klein en nederig is kan het een belangrijke bemiddelende en voortrekkende rol spelen in Europa en in de wereld, wellicht in de politiek, maar zeker ook in de wetenschap, zoals Het Rapport herhaaldelijk terecht benadrukt.

Helaas geen overwegingen van ethische en

[p. 516]

politieke aard in Het Rapport - een ongemakkelijke omissie die om invulling vraagt. Gelukkig wél het besef dat ‘fundamenteel onderzoek’ een simpele noodzaak is: onderzoek dat nergens voor nodig lijkt, gewoon interessant of onrustigstemmend. De geschiedenis van de Javaanse drukletter in de negentiende eeuw, bijvoorbeeld, of een taal die door 450 mensen wordt gesproken. Dat soort onderzoek opent soms onvermoede verten. De meerwaarde zal dat wel heten, en dus van groot belang al was het alleen maar teneinde op niveau de conversatie in wetenschap en maatschappij gaande te kunnen houden. Wie weet tot wat voor inzichten de kennis van die Javaanse drukletter uiteindelijk kan leiden.

Over de vraag of de oriëntalistiek in Nederland op een hoog niveau bedreven wordt doet Het Rapport wijselijk geen al te duidelijke uitspraken. Inderdaad: moeilijk vast te stellen, maar het feit dat Hollands Glorie niet breed wordt uitgemeten suggereert in ieder geval dat de deskundige commissie niet erg onder de indruk is gekomen. Grote namen zijn er wel geweest in de verschillende vakgebieden, maar hoe groot zijn die precies? Hoe wordt die grootheid gemeten? Vaak geciteerd en nog steeds geraadpleegd, of juist beschimpt? In stilte gekoesterd of stilzwijgend nagevolgd? Heel verstandig stelt Het Rapport in ieder geval dat er in letterenfaculteit beslist werk wordt verricht waarvoor een internationale erkenning en waardering bestaat die gewaarborgd moet worden - en internationale waardering wordt tegenwoordig nu eenmaal gebruikt als de meetlat bij uitstek: ‘men’ in het buitenland moet het goed vinden, en dan is het goed. Het is niet zonder reden dat Het Rapport werd samengesteld door een commissie waarvan de meeste leden in dat buitenland verkeren en die de opdracht hadden te bezien hoe Nederland internationaal op enkele vakgebieden een leidende positie kan behouden! Internationale waardering, het waarmerk voor kwaliteit! Voor een tijdje althans; het postmodernisme - ofwel het cynisme - is inmiddels al ver genoeg in de wetenschap doorgedrongen om de beoefenaars te doen beseffen dat het met waardering en erkenning snel gedaan kan zijn. Dat zou ook wel eens voor Het Rapport kunnen gelden.

En de indonesianistiek dan, toch al meer dan een eeuw algemeen beschouwd als het paradepaardje van de oriëntalistiek in Nederland? Daar gaat het wel goed mee, dank zij onze koloniale inspanningen? ‘Den Haag’ lijkt daar nog steeds in te geloven, en de grondtoon van het befaamde rapport-Piekaar weergalmt nog steeds in vele hoofden: daar werd iets groots verricht, en het is de hoogste tijd die verrichtingen alsnog te transformeren tot iets nieuws groots, en daarvoor dienen speciale voorzieningen te worden getroffen. Dat was knappe politiek van Piekaar en de zijnen, vooral zo succesvol doordat er een ethisch randje aan kon worden gegeven. Nederland heeft ‘verplichtingen jegens Zuidoost-Azië’ bij het openleggen en beschikbaar maken van die onoverzienbare hoeveelheid materiaal die er in de loop der eeuwen naar archieven en bibliotheken hier te lande werd overgebracht. Er bestaat een ‘speciale band’ tussen Nederland en Indonesia. Hoezo verplichtingen? Hoezo speciale band? Na vijftig jaar is het misschien tijd geworden om die uit het koloniale verleden voortgekomen verplichtingen nog eens goed te overdenken en na te gaan in hoeverre die nog ‘in het maatschappelijk bewustzijn verankerd liggen’. Wat betreft de Kleine Letteren is die speciale band niet werkelijk meer waar te maken. Vanuit Nederland gezien is Indonesia immers gewoon een heel ver land geworden waar veel mensen wonen met interessante culturen en indrukwekkende afzetmarkten, en hoe jammer dat ook mag zijn: voor de meeste Indonesiërs is Nederland misschien zelfs nog wel verder weg.

Het Rapport is hier opvallend voorzichtig, en ook enigszins mistig: ‘vele Nederlanders hebben ten aanzien van de studie van Zuidoost-Azië het gevoel dat er een “speciale band” moet bestaan tussen Nederland en Indonesië. Wetenschap hangt inderdaad van specialisering af maar loopt vast zodra inzicht

[p. 517]

in diepe en brede verbanden wordt miskend. Dit wordt met name in Indonesië duidelijk ingezien. Indonesische onderzoekers zijn geïnteresseerd in Nederlandse wetenschap alleen in zoverre die deel uitmaakt van de internationale wetenschap en zich niet uitsluitend op Indonesië richt maar op het bredere Aziatische verband waarin Indonesië een rol speelt’ - en daaraan wordt dan de idee gekoppeld dat Indonesia, een schakel te midden van de grote cultuurgebieden, in Azië een soort brugfunctie heeft die parallel loopt met de centrale functie die Nederland op het gebied van wetenschapsbeoefening in Europa zou kunnen hebben.

Zo'n opmerking, zo'n idee had Het Rapport wel nader mogen uitwerken om bestaande mythen en sprookjes te ondergraven. De ‘speciale band’ lijkt in de geesteswetenschappen een aantal decennia lang veeleer verlammend te hebben gewerkt en tot een zekere mate van internationale isolatie van de Nederlandse indonesianistiek te hebben geleid. Krampachtige ethiek. Krampachtig volgehouden zelfgenoegzaamheid over eigen voortreffelijkheid. Een post-koloniaal bewustzijn, dat niet te ontwarren mengsel van schuldgevoel en zelfvoldaanheid. Mochten er echter nog illusies bestaan over de mythe van die ‘speciale band’, een aantal bladzijden verder in Het Rapport trekt de resterende mist geheel op. ‘Op het gebied van de Indonesische Studies is Nederland al lang niet meer de enige of beste producent. Deze studies worden op hoog niveau bedreven in Amerika, Australië, Duitsland, Engeland, Frankrijk, Japan en Indonesië zelf.’ Zo is het maar net, en alleen simpel pragmatisme kan ons redden: ‘Nederland blijft een goede voedingsbodem voor Indonesische Studies, op grond onder meer van de infrastructuur en verzamelingen die hier al aanwezig zijn.’ Indonesia is wetenschappelijk belangrijk niet vanwege het verleden, de bijzondere banden, de veronderstelde buitengemene expertise hier te lande, maar gewoon omdat er in Nederland veel materiaal goed geordend beschikbaar is.

Het zal iedere indonesianist strelen in Het Rapport te lezen dat de indonesianistiek een centrale functie zal moeten hebben in de oriëntalistiek, en dus in de Kleine Letteren. En het voorstel om het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde, 's werelds belangrijkste verzamelplaats van materiaal over Nederlandsch Indië en Indonesia, een centrale rol te laten vervullen in een Europese samenwerking op het gebied van Aziatische studies is al even prachtig.

Maar het mooiste blijft natuurlijk het pleidooi dat Het Rapport zo welsprekend houdt voor ‘fundamenteel onderzoek’, op een ongestoorde wijze te verrichten binnen een veilig cordon, nauw gekoppeld aan verantwoorde vormen van onderwijs. Even rust in een ivoren toren. Even aan de samenleving mogen tonen dat Rusland fascinerend is en dat er van Azië nog veel te leren is. Even nutteloos en onaangenaam mogen zijn. Een sprookje dus.