De Gids. Jaargang 154

[p. 510]

Doris Edel
Wat levert de keltologie op?

‘Wat bezielt een keltoloog?’ zo luidde de titel van de academie-rede die mijn voorgangster Maartje Draak zeventien jaar geleden hield. Nu zou iemand in die positie de vraag misschien wat anders stellen: ‘Wat bezielt de instantie die bereid is een keltoloog te bekostigen?’ Kort en goed: wat levert de keltologie op? In onze tijd zijn de Keltische talen minderheidstalen aan de westelijke rand van ons continent, maar de bijdrage van de Kelten aan de cultuur van ons werelddeel is allesbehalve marginaal geweest. Minstens twee keer hebben zij Europa diepgaand beïnvloed: de eerste keer in het halve millennium voor het begin voor onze jaartelling, toen zij vanuit de streken benoorden de Alpen uitwaaierden, in het westen tot het Iberisch schiereiland en de Britse eilanden, in het oosten tot de Karpaten en Klein-Azië; de tweede keer in de vroege middeleeuwen, toen het Ierse christendom nauw betrokken raakte bij de kerstening van het niet geürbaniseerde Europa. Meer omstreden is een derde periode, die inzet met de preromantiek en Macphersons vervalsingen (of bewerkingen?) van Keltische poëzie, die deze van huis uit Gaelic-sprekende Schot onder de naam Ossian liet verschijnen. De niet aflatende stroom van vondsten uit de eerste periode (ook, zij het in veel geringere mate, van tekstmateriaal) maken een revisie van de Keltische bijdrage aan de wordingsgeschiedenis van Europa noodzakelijk. Wat de middeleeuwen betreft: niet alleen hebben Ierse theologen en latinisten, doordat zij als leraren van de Germanen optraden, een belangrijke rol in de totstandkoming van een christelijk Europa gehad; maar bovendien konden in Ierland (en in mindere mate in het Keltische Brittannië), omdat de volkstaal er al vroeg toegang kreeg tot het medium schrift, geschiedkundige, literaire, juridische tradities vastgelegd worden die elders teloor gingen. Nadat er lange tijd vooral aandacht was voor de stimulans die van de insulaire Keltische letterkunde uitging op het gebied van o.a. de Brendaan- en Arthur-literatuur en het genre van de hiernamaalsreizen, is men recentelijk begonnen aan de ontginning van deze teksten als bronnenmateriaal voor de zg. volkscultuur, dat wil zeggen de niet-klassieke, niet-christelijke cultuur van Europa.

Maar ook al geeft men toe dat de Kelten en hun cultuur voor de oudere periode van interesse zijn, dan blijft nog de vraag of die hele oudere periode ons nog iets te zeggen heeft. Wat levert de keltologie nu op? Dat het verleden de voorbeeldfunctie verloren heeft die het nog had ten tijde van Gibbons History of the Decline and Fall of the Roman Empire, betekent niet dat zij die de slogan ‘All history is bunk’ aanhangen het gelijk aan hun kant hebben. Een van de kwalen van onze tijd is dat er afgezien van de professionele hulpverlener nauwelijks meer iemand bereid is naar andermans noden te luisteren en die ander met raad bij te staan. Welnu, mijn persoonlijke ervaring is dat de geschiedenis voor die rol van luisteraar en raadgever goed toegerust is. Met haar rijke vergelijkingsmateriaal stelt zij ons in staat niet slechts onszelf te relativeren, maar ook de vaak tegenstrijdige gebeurtenissen en ervaringen waaruit ons leven bestaat tot een - weliswaar steeds opnieuw bij te stellen - zinvol verhaal te maken. De heersende opvatting dat de moderne ontwikkelingen qua impact en tempo huns gelijke niet hebben, zou weleens vooral op onwetendheid gebaseerd kunnen zijn.

Twee voorbeelden. Ten eerste de nieuwe kennistechnologieën. Velen zijn overtuigd dat de introductie van die nieuwe technologieën gepaard moet gaan met ingrijpende veranderingen van de over te brengen kennisinhouden, en zij zijn daarom tot vergaande concessies bereid, in de waan daarmee de vooruitgang te dienen. Ooit werd in de jaren zestig de

[p. 511]

slogan ‘The medium is the message’ gelanceerd. Maar is dat wel juist? Het enkele feit dat kennisoverdracht langs elektronische weg snel is, hoeft toch niet te betekenen dat alle kennisoverdracht nu snel moet en dat bijvoorbeeld in het onderwijs de ontwikkeling van het vermogen tot concentratie en reflectie niet meer centraal moet staan? Makkelijk te consumeren kennisbrokjes (‘snelle modules’) hebben op velerlei terreinen hun nut, maar als in de vorming van de mens daar waar het erop aan komt de verdieping ontbreekt, stelt die hele vorming ondanks alle technologische hulpmiddelen bitter weinig voor. Men heeft de overgang van het boekdruk- naar het elektronische tijdperk weleens vergeleken met die van een mondelinge naar een schriftcultuur. Al is die vergelijking maar ten dele juist, toch loont het de moeite kennis te nemen van wat het onderzoek naar de verschriftelijking van die mondelinge culturen die door geleerden ‘op niveau’ beheerd werden opgeleverd heeft. Wat blijkt is dat de technologie slechts een van vele factoren is die van invloed zijn op de over te brengen kennis. Het zou weleens veel meer van maatschappelijke factoren dan van technologisch kunnen afhangen hoe ingrijpend de gevolgen van de huidige ontwikkelingen zullen zijn. Om nog even tot het functioneren van orale culturen ‘op niveau’ terug te keren: wanneer komt het in ons land tot een dialoog tussen de onderzoekers die zich met Aziatische en Afrikaanse situaties bezighouden en de keltoloog met zijn Europese gegevens?

Tweede voorbeeld: de Europese eenwording. Bewust of onbewust, als individu of in grotere verbanden, is de mens op zoek naar zijn ‘wortels’, al was het maar om zijn actuele bestaan en handelen te duiden respectievelijk te rechtvaardigen. In de vorige eeuw, toen het instituut van de nationale staat geconsolideerd werd, was Rome met zijn organisatietalent het lichtende voorbeeld. Nu de nationale grenzen geleidelijk vervagen en Oost-, Midden- en Westeuropa de wederzijdse banden weer aanhalen, spreekt het adaptatie- en integratietalent van de Kelten tot de verbeelding. In die zin uiten zich althans de organisatoren van enkele belangwekkende tentoonstellingen die dit jaar aan de Kelten gewijd zijn. Aan de grootste, ‘De Kelten en het eerste Europa’ in het Palazzo Grassi te Venetië, die de periode van de zesde eeuw v. Chr. tot het vroege christelijke Ierland bestrijkt, werken praktisch alle Europese landen van de Sovjetunie tot Portugal en Ierland mee.

Echter, volgens de commissie-Staal is de problematiek van de Kleine Letteren niet kwalitatief, maar kwantitatief van aard. Daarom als derde en laatste deze vraag: Waarom stromen de studenten massaal naar enkele grote studierichtingen en daarbinnen weer naar een paar grote specialismen, die vervolgens onder die toeloop haast bezwijken, hoewel de kans op werk voor afgestudeerden uit de ‘grote’ en de ‘kleine letteren’ ongeveer gelijk is? Wellicht is het spreekwoord ‘Wat de boer niet kent, lust hij niet’ ook van toepassing op het hoogstopgeleide (en dus in de regel vermoedelijk intelligentste) deel van de opgroeiende generatie. Om in hun keuze ook dat wat ver en vreemd is - in geografische (Azië Studies) en historische zin (Keltisch) - te kunnen betrekken, moeten de studenten er ooit mee in aanraking gekomen zijn. Ik pleit er daarom voor dat het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs de middelen krijgt om zijn leerlingen voor te bereiden op de keuzes waar zij op de universiteit mee geconfronteerd worden. En aangezien ‘ver’ en ‘vreemd’ ook te maken heeft met manieren van denken, zou het hoogst wenselijk zijn als op het vwo iedere alfa enigzins vertrouwd gemaakt zou worden met de beta-wereld en iedere beta met de alfa-wereld.

Dat de zogenaamde Kleine Letteren een probleem zijn, heeft te maken met een veel groter probleem: dat van de algehele verschraling van ons onderwijs. Aan die verschraling kan pas een eind komen als de verbeeldingskracht weer de plaats terugkrijgt die geüsurpeerd is door het rekenmodel, en als de trukendoos van de organisatiedeskundige niet langer voor de bron van de vernieuwing wordt gehouden.