De Gids. Jaargang 154

[p. 507]

Otto van den Muijzenberg
Baby Krishna, fundamenteel onderzoek en Zuidoost-Azië als ‘civilisatie’

Na diverse bezuinigingsronden, visitatieprocedures, rapporten van Nederlandse commissies en individuele hoogleraren te hebben ondergaan zijn de Nederlandse Kleine Letteren nu object van onderzoek en advisering gemaakt van een in hoofdzaak uit buitenlandse geleerden bestaande commissie.

De Commissie Kleine Letteren heeft haar opdracht niet kinderachtig aangepakt en haar speels ‘Baby Krishna’ genaamde rapport is niet zuinig met kritiek: alle participanten in het wetenschapsveld, van de minister tot de vakbeoefenaren zelf krijgen luidruchtig om de oren. De minister krijgt voorts aangezegd dat de redding - op internationaal niveau - van deze vakken écht geld gaat kosten, en niet met bijpassing van een paar miljoen hier of een leerstoel daar, tot stand is te brengen. Voorts wordt rust en zekerheid tot het jaar 2000 noodzakelijk geacht. In de tussentijd moeten de verzwakte studierichtingen zichzelf herstellen, en ook zo organiseren dat ze de harde concurrentie met andere velden van wetenschap, met name in de beta-sfeer, aankunnen. De ‘politiek’, tenslotte, moet beseffen dat Azië Studies even belangrijk zijn voor ons voortbestaan en welzijn als de beta-wetenschappen.

Tot nu toe is op soortgelijke rapporten, hoe ook hun inhoud luidde, zelden iets anders dan voortgang van de al in gang gezette bezuinigingen gevolgd. Zal het met ‘Baby Krishna’ anders lopen?

De eerste geluiden zijn voorzichtig positief. Met name het voorstel om de Nederlandse beoefening van de Azië Studies een steun in de rug te geven door de oprichting van een European Foundation of Advanced Asian Studies lijkt aan te slaan. Eerder al had de minister aan de Letteren-faculteit van de Rijks Universiteit te Leiden een voorschot van twee miljoen voor noodmaatregelen gegeven. Maar wat gaat er verder komen? Speculatie hierover lijkt op dit moment, nu we nog midden in de fase van ‘reacties uit het veld’ zitten, weinig zin te hebben. Alleen op een punt van mogelijke twijfel een opmerking: terecht stelt de commissie dat de afbraak van de afgelopen jaren geen natuurramp is, maar gevolg van menselijk handelen. Nu zijn er velen die stellen dat het academisch bedrijf langzamerhand zo gecompliceerd is geworden dat gerichte maatregelen sowieso niet tot de gewenste resultaten kunnen leiden. Dit zou dan met name opgaan voor zulke weinig gestructureerde (en bovendien politiek zwakke) gebieden als de alfa- en gamma-wetenschappen. Tegen die redenering zijn de Indonesië Studies als troostend voorbeeld in te brengen. Deze zijn ten gevolge van maar matig gecoördineerde, maar toch wel vrij sterk in dezelfde richting werkende maatregelen van de minister van Onderwijs, nwo/wotro, en de betrokken instellingen vanaf het midden van de jaren zeventig aantoonbaar hersteld. Vooral waar het gaat om de omvang van wetenschappelijke produktie, en niettegenstaande (beperkte) afbraakverschijnselen. Het kan dus wel.

Een sterk punt in het rapport-‘Baby Krishna’ is het met verve gepresenteerde betoog dat wetenschappelijke kennis van Azië in brede culturele, maatschappelijke, economische en wetenschappelijke zin van levensbelang voor de wereld, Europa en Nederland is, en in toenemende mate zal worden. Dat die kennis in toenemende mate (weer) in Azië zelf ontwikkeld wordt is velen in Nederland nog onbekend, ook al begint er in de economischtechnologische hoek langzamerhand iets te dagen. Men mag hopen dat de oproep Azië serieus te nemen werkelijk zal aanslaan.

Het rapport bevat vooral veel treurigs, zoals het Hollands Drama van de opheffing van het Amsterdamse Instituut voor de Zuid- en Zuidoost-Aziatische Archeologie en Kunstgeschie-

[p. 508]

denis, in de schaduw waarvan ook de doodsklap werd uitgedeeld aan de restanten van de studierichting Indo-Iraansche Talen en Culturen. Het hoofdstuk over bibliotheek- en documentaire voorzieningen in (hoofdzakelijk) verval is al evenmin opwekkend te noemen. Van veel algemener belang is de permanent geworden sfeer van bedreiging, die het werk in de betrokken studies maar ook in bredere sectoren van de alfa- en gamma-wetenschappen de afgelopen twintig jaar onaantrekkelijker gemaakt heeft. Weliswaar heeft bijvoorbeeld de voorwaardelijke financiering tot langere publikatielijsten geleid, maar of die ook de originaliteit en grondigheid van de wetenschapsbeoefening heeft gestimuleerd staat nog steeds ter discussie. Bovendien lijkt het er vanaf de ‘werkvloer’ vaak op of beleidsmakers meer geïnteresseerd zijn in het maken van beleid dan in de waarneming van deszelfs resultaten. Tijd om op die resultaten te wachten hebben ze in elk geval zelden.

Het is echter opwekkender om ons af te wenden van de treurige constateringen en te kijken naar enkele opbouwende aspecten van het rapport. Hierboven noemde ik al de oprichting van een Europese Stichting op het post-doc-niveau. Onder andere in dit verband verzekert de commissie-Staal dat de Kleine Letteren nauw verweven zijn, en moeten zijn, met de maatschappijwetenschappen.

Het lijkt daarom verstandig, redenerend vanuit de maatschappijwetenschappen, naar die onderlinge verwevenheid te kijken. Ik beperk me daarbij tot de Azië Studies. ‘Baby Krishna’ lijkt over deze samenhang enkele tegenstrijdige respectievelijk aanvechtbare uitgangspunten te hanteren.

Allereerst doemt de oude strijdvraag op of maatschappelijke verschijnselen uiteindelijk het beste te begrijpen zijn vanuit kennis van de taal. Het rapport is hierin tegenstrijdig. Aan de ene kant lijkt het met een breed gebaar het belang en de eigen wetenschappelijke basis van de maatschappijwetenschappen (antropologie, sociologie, economie, recht, sociale geografie enz.) te erkennen. Maar aan de andere kant stelt het herhaaldelijk dat fundamenteel onderzoek betrekking heeft op onderzoek van de ‘klassieke’ talen van drie subcontinenten (Arabisch-Midden/Nabije Oosten/Noord--Afrika; Sanskrit-Zuid-Azië; Chinees-Oost--Azië). Deze drie ‘grote klassieke talen en beschavingen (hebben) een funderende rol gespeeld’ en ‘in Azië is fundamenteel onderzoek het onderzoek dat zich richt op deze drie talen en culturen...’ (p. 29). Eerder is dan al opgemerkt dat dit ‘fundamenteel onderzoek van Azië bestaat (en) op een behoorlijk niveau in stand moet worden gehouden, anders storten alle ervan afgeleide disciplines en voorzieningen ineen’ (p. 28) (eerste cursivering ckl, tweede OvdM). Hiermee wordt het begrip ‘fundamenteel onderzoek’ gereserveerd voor het (klassieke) letteren-deel van het grote complex van de Azië Studies. De vraag doemt dan op welke soort onderzoek dan in de overige delen wordt uitgevoerd. Het enige alternatief dat de commissie hanteert is het begrip ‘toegepaste Azië Wetenschap’, die overigens ‘vanwege haar maatschappelijke belang een centrale rol binnen de Azië Studies’ (35) wordt toegedacht. Dit klinkt alsof de maatschappijwetenschappen geen fundamenteel onderzoek uitvoeren, respectievelijk, of zij niet met de fundamenten van de bestudeerde samenlevingen bezig zijn. Zijn vragen naar de invloed van de ecologische ‘setting’ op de verschijningsvormen van een bepaalde samenleving bijvoorbeeld niet even fundamenteel als die naar de herkomst van bepaalde taalvormen en geloofsvoorstellingen? In dit bestek is het niet mogelijk om deze - overigens reeds oude - discussie verder uit te spinnen. Wellicht zou de commissie het eens zijn met de stelling dat in vrijwel alle vormen van Azië Studies een zoeken naar fundamenten aanwezig behoort te zijn (en veelal ook is). Bij sommige probleemvelden zal de oplossing vooral in de herkomst van de ideeën en taal gevonden worden, bij andere in bijvoorbeeld de ecologische omstandigheden zoals die zich in de loop van de tijd gewijzigd of bestendigd hebben. Een geografisch-deterministisch of materialistisch axioma lijkt even wei-

[p. 509]

nig vruchtbaar als één van cultuur-deterministische of idealistische aard als het gaat om de bepaling van de vraag wat fundamenteel is. Dat bij het zoeken naar oorsprongen en grondvormen van allerlei sociale, culturele, en materiële verschijnselen kennis van de betreffende taal voor vrijwel alle fundamentele, maar ook ‘toegepaste’ onderzoeksvragen noodzakelijk is staat overigens voor mij buiten twijfel, maar dat is iets anders dan de klassieke taal tot fundament verklaren.

Met de discussie rond het primaat van de taal en de klassieke cultuur is ook mijn volgende opmerking verbonden. Deze betreft de voorstelling van Zuidoost-Azië als niet-authentieke, maar van de drie bovengenoemde ‘klassieke culturen’ afgeleide civilisatie. Immers, er is (behalve mogelijkerwijs het Khmer) in dat werelddeel geen klassieke taal te vinden. Een dergelijke benadering lijkt het grootste belang te hechten aan de Cultuur met een hoofdletter, de hofcultuur, de Grote Traditie. In de moderne literatuur met betrekking tot Zuidoost-Azië wordt dit standpunt geleidelijk aan verlaten. Niet alleen ontkent men dat de Zuidoostaziatische dynastieën en culturen een passieve, ‘ontvangende’ rol zouden hebben gespeeld. Ook wijst Kulke in een recent artikel op de tempelcomplexen van Angkor Vat en de Borobudur, die op het Indische subcontinent hun weerga niet vinden. Bovendien breekt het inzicht door dat de technologie van landbouw, de metaalbewerking en medische kennis, alsmede de staatsvorming even ver ontwikkeld waren als in de ‘klassieke’ gebieden, en met name dat deel van India waarmee Zuidoost-Azië in direct contact stond.

Een grotere aandacht voor de levenswijze van het gehele volk in plaats van uitsluitend de toplaag heeft het begrip ‘civilisatie’ ook in een ander licht geplaatst. Meer en meer komt er naast de belangstelling voor de eindprodukten (tempels, teksten, enz.) onderzoek op gang naar de processen van ‘civilisering’.

In de opkomst van dit inzicht heeft de toenemende onderlinge beïnvloeding van de taalen cultuurwetenschappen en de maatschappijwetenschappen een grote rol gespeeld, men denke bijvoorbeeld aan de discussies rond het verschijnsel staatsvorming.

Deze vervlechting, die in hoofdzaak ook door de Commissie Kleine Letteren bepleit wordt, zou uitgangspunt dienen te zijn van een spoedige uitvoering van reddings- en consolideringsmaatregelen voor de Azië Studies in de brede zin. Laten we hopen dat ‘Baby Krishna’ niet alleen het universum in zijn mond bleek te hebben, maar dat zijn uitstraling de vaak parochiale grenslijnen tussen universiteiten, faculteiten, vakgroepen en instituten zal doen verbleken. Een hernieuwde bloei van Azië Studies in Nederland en Europa is mogelijk, nee: noodzakelijk!

Literatuur

Hermann Kulke, ‘Indian colonies, indianization or cultural convergence? Reflections on the changing image of India's role in South-East Asia’ in: Henk Schulte Nordholt (red.) Onderzoek in Zuidoost-Azië. semaian 3, Vakgroep Talen en Culturen van Zuidoost-Azië en Oceanië, Rijksuniversiteit Leiden, 1990, pp. 8-32.