De Gids. Jaargang 154

[p. 497]

M. Stol
Het Nabije Oosten: meer Europa dan Azië

Je bent jong en je wilt wat: laten we zeggen, egyptologie studeren, je grote hobby. Dat blijkt alleen in Leiden goed mogelijk te zijn. De docenten daar waarschuwen ervoor dat er geen toekomstmogelijkheden zijn, maar hun gevoelens zijn gemengd: studenten-is-geld, en daarvan moeten ook zij leven. Ze hebben wel studenten, maar die hopen met actuelere bijvakken en enig geluk journalist, antiquair of reisleider te worden; zeker niet egyptoloog. Dat horend word je verstandig en ga je maar een totaal ander vak, belastingrecht, doen.

Je bent niet meer zo jong en je wilt nog steeds wat. Geld speelt geen rol voor jou als tweeverdiener of gepensioneerde en je maakt een paasreis naar Egypte mee. Enthousiast kom je terug en je wilt veel meer weten, maar dan komt de teleurstelling: naar de deskundigen moet men in Nederland zoeken als naar de haarspeld van Nefertete, verloren in een piramide. Naar Leiden, natuurlijk, met zijn Museum van Oudheden en zijn Oosterse Talen. In het museum staan twee mensen klaar; verder aan de universiteit drie man vaste staf. Maar er is nóg een museum met gouden mestkevers, het Allard Pierson Museum in Amsterdam - zal een ingevoerde leek opmerken. Zeker, maar de bezuinigingen hebben de egyptologie in de hoofdstad uitgeroeid, en wat er buiten Leiden nog over is zijn twee halve krachten in Groningen. Dank zij het bedrijfsleven is er ook in Nijmegen een kleine mogelijkheid, maar meer dan een ochtend in de week is het niet. ‘Voorziening’ heet dat in het Haagse taaltje, een woord dat niets met ‘vooruitzien’ te maken heeft. Vergelijk dat nu eens met de belangstelling voor het oude Egypte in Nederland: die is groot en zal, met het toenemen van vrije tijd en Teleac, alleen maar groeien. Dat merken we bij het ‘Vooraziatisch-Egyptisch Genootschap Ex Oriente Lux’ met zijn 1300 leden; dat merken ze bij de Amsterdamse vereniging Sjemsoethot met zijn 600 leden. Schrijver dezes is landelijk secretaris van Ex Oriente Lux en kan u verzekeren dat de belangstelling voor het land der faraonen enorm is. Maar de flessehals is het geringe aantal egyptologen aan de universiteiten om de dorst naar informatie te lessen. Van hen mogen we toch verwachten dat ze aan ‘maatschappelijke dienstverlening’ doen door op de populair-wetenschappelijke toer te gaan, en dat doen ze ook: lezingen houden voor een boekebon, stukjes in bladen schrijven voor niets. Ondertussen wil de facultaire Commissie voor de Wetenschapsbeoefening proefschriften geboren zien worden en geleerde artikelen in de Chronique de l'Egypte en aanpalende hoofdbrekende bladen gepubliceerd zien.

Dit is nu een aspect waaraan het rapport van de commissie-Staal voorbijgaat.

Minister Deetman begreep aan het eind van zijn carrière op Onderwijs dat door de financiering van de universiteiten op basis van studentenaantallen er een sector uit de bocht vloog: de talenstudies met weinig studenten gingen zo de vernieling in. In het algemeen moest er meer aandacht komen voor de humaniora aan de universiteiten, en hij stelde deze commissie in.

In januari was het rapport er. De titel luidt ‘Baby Krishna’. Sta mij eerst toe dat ik even uitval: het tweede woord kunnen we niet uitspreken, omdat we de lettercombinatie sh noch in het Nederlands noch in het Sanskriet kennen. Dus weer eens de sluipende invloed van dat Engels. Schrijf toch gewoon Krisjna als je Oudindisch Kṛṣṇa bedoelt.

Het toch in het Nederlands gestelde rapport gaat opeens over in het Engels, waar de plannen voor een European Foudation of Asian Studies worden onthuld, en zakt daarna weer terug in het Nederduits. Het is vlot geschreven, iets wat je in meer alfa-rapporten van de afgelopen ja-

[p. 498]

ren ziet: ‘Tegen de Stroom’, van de Akademie, en dat van de rawb, geschreven door Ton Langendorff: hulde. Er staat een aantal slordigheden in waar de kenners allang over gestruikeld zijn, maar het rapport heeft met de Kleine Letteren het goede voor, en dat moest ook. Niet slordig, maar wel eenzijdig is de uitdrukking ‘Azië Studies’, waarmee de Oosterse Talen identiek zouden zijn. Zo is het niet; voor oriëntalisten hoort het Midden-Oosten namelijk niet tot de Azië Studies. De arabist in de commissie, prof. S.A. Bonebakker (Los Angeles), heeft dit tijdens zijn korte verblijf in het Mariott Hotel te Amsterdam kennelijk laten lopen. Opgewonden raken de Middenoosterlingen over figuur 3, waar we de drie ‘klassieke talen’ van ‘Azië’ zien: Arabisch, Sanskriet, Chinees, in elkaar overvloeiend en uiteindelijk heel Azië bestrijkend - hun bestudering is een must voor elke Azië-kenner, zo is het betoog. Goed, maar waar blijven het oude Egypte, Babylonië, de Hettieten, Foeniciërs en Hebreeën? Ook arabisten zijn niet gelukkig met deze blik die alleen maar oostwaarts gericht is; Afrika speelt verder helemaal geen rol. De reactie van de hoogste man van de Groningse universiteit, E. Bleumink, in het plaatselijke weekblad ging natuurlijk te ver, maar was toch leuk: ‘Staal zat aan de Ganges, zag daar wat heilige koeien en dacht: die moeten wat extra voer hebben.’

We mogen niet meer Europa-centrisch denken, maar de gemiddelde westerling is toch best geïnteresseerd in zijn geestelijke oorsprongen, en die liggen uiteindelijk in het Nabije Oosten: het zestigtallige stelsel dat doortikt in onze uurwerken, de drie gelovigen die nagalmen in de bedehuizen. Rechter Tie staat toch verder van ons af dan Mozes, en Vader Abraham is geen familie van Baby Krisjna. We zijn weer terug bij de opmerkingen aan het begin: er is een grote ‘markt’ voor het oude Nabije Oosten, en het behoort tot onze cultuurtaak het publiek daarover te informeren. Daarvoor zijn de universiteiten en daarvoor zijn de musea-instellingen waarover het rapport geheel zwijgt. De geïnteresseerde leken zijn er en hebben al jaren hun verenigingen; ze hebben er ook wat voor óver. De vrienden van de egyptologie, bijeen in het genoemde Sjemsoetoth, zijn allemaal bevlogen amateurs.

Maar nu genoeg uitgevaren over deze eenzijdigheid van de commissie. Het Midden-Oosten doet toch mee, in de marge van de plannenmakerij. ‘Midden-Oosten’ is de door arabisten, journalisten en politici gebruikte uitdrukking; ‘Nabije Oosten’ hoort men uit de mond van degenen die de oudere culturen bestuderen. Tot de laatste groep behoort schrijver dezes, en hij zal het verder alleen over dat oude Nabije Oosten hebben.

Staal wil de studie van het oude Nabije Oosten op drie plaatsen handhaven: Leiden, Amsterdam, Groningen, waarbij de Universiteit van Amsterdam en de Vrije Universiteit in de hoofdstad gaan samenwerken. De vrees dat alles wel naar Leiden zou gaan, was ongegrond en Groningen, altijd licht beangst voor Leiden, mag doorleren. De commissie legt zich dus neer bij de kaalslag van de afgelopen jaren: egyptologie bijna overal weg, de archeologie van dit gebied alleen nog in Leiden, de studie Semitische Talen in Utrecht en Nijmegen verdwenen. Het rapport beschrijft onder de kop ‘Een Hollands drama’ het verdwijnen van het Instituut van de Kunstgeschiedenis en Archeologie van Zuid- en Zuidoost-Azië aan de Universiteit van Amsterdam; welnu, kleinschaliger maar even dramatisch was de afschaffing van de studierichting Semitische Talen in Nijmegen. Professor Römer, de geleerdste en breedst georiënteerde semitist van Nederland, stemde na enige druk in met zijn vroegtijdige heengaan in de vut, maar moest al snel, een jaar eerder dan afgesproken was, vertrekken: op 1 september 1988. Thuis werkte hij nu verder aan zijn publikaties, en daar geeft hij ook nog gratis les aan een overgebleven student. Aan de universiteit doceerde hij Babylonisch, Hebreeuws, Aramees, Middel-Egyptisch, Sumerisch, Oegaritisch en Arabisch. Nijmegen concentreert zich thans op de veel studenten inbrengende talen van de islam.

[p. 499]

Wat is mijn punt? Dat de commissie met de huidige situatie genoegen neemt en er geen voorstellen tot puinruimen en herbouw zijn. De redenering is mogelijk deze geweest: de universiteiten die in de barre jaren deze kleine vakken de hand boven het hoofd bleven houden, mogen verdergaan; Utrecht en Nijmegen verdienen geen reconstructie. Wat die overgebleven universiteiten nu verder moeten doen wordt aan henzelf overgelaten. De commissie hoopt op ‘mogelijk herstel’ en raadt aan de reducties in Amsterdam te ‘herbezien’. Dit past bij de strategie van de groep-Staal: tijdens hun werk geen directe contacten met de werkvloer hebben; in het rapport richtinggevende hoofdlijnen uitzetten en de uitwerking aan, tweemaal schuingedrukt, overleg tussen de letterenfaculteiten overlaten. De commissie geeft daarvoor de ‘minimumvoorzieningen’ aan; voor het oude Nabije Oosten dus die drie steden en aandringen op ‘herstel’. Deze afstandelijkheid is bestuurlijk gezien misschien slim; wij van de werkvloer hadden graag concretere invullingen gezien. Zo zal het wel uitlopen op bevriezen van de bestaande fragmentarische situatie.

Wel werd er creatief gedacht over het Europese instituut voor Azië Studies met de Engelse naam; dat plan was al vroeg geboren en daarover is al snel internationaal overlegd met indologen, sinologen en Stille-Zuidzeekenners. De gelden ervoor moeten uit ‘European funding’ komen, wordt handig opgemerkt. Dit instituut viel ook heel goed op het ministerie, want het betekent ‘internationalisering’, en daar gaat het om in Europa '92. ‘Maak er gelijk maar een onderzoekschool van,’ schreef minister Ritzen terug. Het stichten van onderzoekscholen is zijn streven, en juist nu vergadert men zich gek aan de universiteiten om tot deze klontering van promotieonderwijs te komen. Voor vele letterenstudies is een onderzoekschool overigens veel te pompeus en van beperkt nut. Wat de Kleine Letteren betreft: wie ziet die vijf leerling-japanologen en die ene ethiopisant in één klas zitten, academisch toponderwijs in de hogere Aziëkunde genietend?

Mij zijn deze ijle hoogten allemaal best - we zullen zien - maar laat de infrastructuur ook gezond zijn. Smalle topkwaliteit staat op de brede schouders van gewone kwaliteit, goed gespreid. Zelfs in Leiden meent men oprecht dat ‘hun’ oosterse vakken ook elders moeten zijn; ze hebben allang gemerkt dat ze daar ook zelf van profiteren. Ik herinner er nog eens aan dat spreiding ook voor de informatievoorziening aan het brede publiek goed is. Ook dat is een taak van de universiteiten. Jammer dus dat er geen aanbevelingen worden gedaan voor de reconstructie van die infrastructuur.

In het verhaal over het instituut staat een waardevolle aanbeveling: organiseer zoiets als het Franse cnrs. Met jaloezie zien we hoe goede geleerden daar hun bestemming kunnen vinden, terwijl in Nederland de Nederlandse Organisatie van Wetenschappelijk Onderzoek geen wetenschappers in vaste dienst mag nemen. De carrière van een veelbelovende doctorandus verloopt nu aldus, indien hij geluk heeft: vier jaar tijdelijk bij de nwo of een universiteit om te promoveren; dan vijf of acht jaar uitgeselecteerde ‘fellow’ van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen om zich verder te ‘bekwamen’; tenslotte hopen dat een universiteit hem in vaste dienst wil nemen. De drie veiligheidskleppen die moeten verhinderen dat men onbekwamen in vaste dienst krijgt, zijn wijs beleid. Maar is het nodig daarvoor twee, drie organisaties te gebruiken? Met een onoverzichtelijke koehandel tussen ambtenaren, van: ‘als ik betaal, moet jij evenveel bijleggen’ (matching), of: ‘als ik hem eerst acht jaar lang salarieer, moet jij hem daarna in vaste dienst nemen’.

nwo, dat altijd goed voor ons gezorgd heeft, zou tot een cnrs uitgebouwd moeten worden. De universiteiten zullen dit niet leuk vinden, in de mening dat ze een stukje eigen beleid kwijt raken. nwo zal ook aarzelen, omdat ze ook de sores van veel mensen in vaste dienst gaan krijgen. Maar toch.

Het internationale instituut moet door Brussel

[p. 500]

betaald worden, zegt de commissie, dus dat is geregeld. Zelf moeten we onze nationale bestedingen aan Kleine Letteren bevriezen. Tien jaar lang moet het bevroren geld met een ‘cordon’ omgeven worden (het ‘parkeermodel’ van de commissie). Daarna, in 2000, ‘kunnen de Azië Studies zichzelf beschermen’. Je vraagt je af hoe die bescherming gaan moet, maar de tien jaren van bescherming zijn sympathiek. In alle kranten heeft verder gestaan dat er ook extra geld moet komen door de ruim bedeelde beta-wetenschappen (72,5%) een beetje te korten. Inderdaad heeft schrijver dezes bij het veertigjarige bestaan van nwo ('s-Gravenhage, eind september 1990) met verbijstering gezien hoe overweldigend de deelname van natuurwetenschappers aan het feest was. Met moeite vond hij een paar historici en filologen. Die ervaring klopt wel met het percentage 7,3% dat de geesteswetenschappen krijgen uit het totale wetenschapsbudget. Het extra geld is bedoeld om ‘de patiënt te redden’ (het ‘bijpasmodel’ van de commissie), in de hoop dat de minister besluit tot ‘een bijpasoperatie [ja!], dat wil zeggen een herstel van deze studies zonder dat hij dit verhaalt of doet verhalen op de letterenfaculteiten’. Daaruit moeten de ‘tekorten’ gefinancierd worden. Zoals eerder werd gezegd, wordt het aan de bestuurders der universiteiten overgelaten die gaten aan te wijzen. Hopelijk zien en erkennen ze die ook.

Nog een laatste vraag voordat we samenvatten. Heeft de bestudering van het oude Nabije Oosten in ons land wel zo'n niveau dat hulp ook echt verdiend wordt? Een actueel voorbeeld als antwoord. In Amerika is nu een standaardwerk in voorbereiding, Civilizations of the Ancient Near East, uit te geven door Charles Scribner's Sons. Er zijn 194 geleerden die elk een hoofdstuk bijdragen en daarvan zijn er dertien aan Nederlandse universiteiten werkzaam in de egyptologie, assyriologie en hettitologie. Niet gek voor zo'n klein land, zeker als je ziet dat er vijftien uit Duitsland en zeven uit Frankrijk meewerken. In de reeds verschenen driedelige pendant, over Griekenland en Rome, schreven alleen Amerikanen en Engelsen.

Afrondend stellen we vast dat de commissie-Staal interessante voorstellen doet, maar dat we van deze deskundigen verwacht hadden dat ze het Nabije Oosten beter hadden bekeken en met name concreter in hun aanbevelingen voor reconstructie geweest waren. Verder is niet ingegaan op de betekenis van oude culturen voor Europa, waarvoor het publiek in de musea en elders te hoop loopt. In zijn eerste antwoord spreekt de minister van ‘de ontwikkeling van een gedifferentieerd stelsel van voorzieningen voor wetenschappelijk onderwijs en onderzoek, dat tegemoet komt aan de behoeften in de samenleving’. En er is niet alleen behoefte aan japankunde, wou ik maar toevoegen.