De Gids. Jaargang 154

[p. 494]

Buitenlandse literatuur
Baby Krishna in de wereld van de Kleine Letteren

H.W.J. Drijvers
Kleine Letteren in een klein land

In de gewichtige wereld van ambtelijke rapporten en adviezen die door een keur van commissies in ons land worden afgescheiden en die voorstellen doen om de grote problemen waaraan een klein land laboreert tot een oplossing te brengen, is een baby binnengetreden. Het wicht luistert naar de naam Krishna en is op de wereld gezet door de Adviescommissie Kleine Letteren, bestaande uit S.A. Bonebakker, E.G. Smith, H.J. Verkuyl en onder aanvoering van de sanskritist Frits Staal, die als geestelijk vader van het rapport ook deze naam aan het kind van de commissie heeft gegeven. Het rapport beoogt de Kleine Letteren weer groot te maken, zoals eens de babygod Krishna zo sterk werd dat hij een olifant kon optillen en aldus volwassen werd. De minister van Onderwijs en Wetenschappen heeft er in juli 1989 op aangedrongen dat deze baby zou worden verwekt en geboren, opdat in de wetenschappelijke familie der Nederlandse universiteiten de Kleine Letteren niet het slachtoffer zouden worden van hun grote broers en zusters. Uit grote zorg voor de afkalving van de kleine letteren-studies in het geheel van de wetenschapsbeoefening stelde de bewindsman deze commissie in met de nadrukkelijke opdracht voorstellen te ontwikkelen die deze ongewenste gang van zaken zouden keren en verbeteren, en in de zomer van 1990 toog de commissie aan het werk. Haar rapport verscheen in januari 1991, hetgeen van grote voortvarendheid getuigt. De commissie heeft met verve en soms verontwaardiging beschreven hoe de studies van de diverse Europese en niet-Europese Kleine Talen in ons kleine land de dupe zijn geworden van een reeks van beleidsmaatregelen en ingrepen die door des bewindsmans eigen ministerie zijn geïnitieerd en aan de instellingen van wetenschappelijk onderwijs opgelegd. Na de operatie Taakverdeling en Concentratie van het begin van de jaren tachtig, die beoogde het aantal vestigingen van studierichtingen met kleinere aantallen studenten te reduceren en de overblijvende te versterken (!), volgde de invoering van het zogenaamde plaatsen-geld model, dat geënt is op de departementale bedeling van het kleuteren lager onderwijs: één onderwijzer op vijfendertig leerlingen of kleuters. Wie het vereiste aantal leerlingen niet haalde, moest het maar met minder leerkrachten stellen, en dorpsscholen moesten doorgaans eenvoudigweg sluiten. Deze basale benadering van het wetenschappelijk onderwijs veroorzaakte een verdere afkalving van de ‘Kleine Letteren’, daarna gevolgd door de operatie Selectieve Krimp en Groei, die voor de kleine studierichtingen slechts niet-selectieve krimp bracht en geen groei. Voor de goede orde moet worden opgemerkt dat het adjectief ‘klein’ in Kleine Letteren geen betrekking heeft op de omvang

[p. 495]

van het betreffende taalgebied, maar slechts op het aantal studenten dat zich voor de betreffende studierichting laat inschrijven. Zo kan men in ons land bijvoorbeeld Russisch, Chinees, Japans en Arabisch als Kleine Letteren bestempelen. De commissie heeft haar opdrachtgever op zijn wenken bediend en duidelijk gemaakt dat zijn hevige zorg meer dan gegrond is. Er is veel waardevols verdwenen en nog meer staat op het punt dat te doen. Op het moment dat deze regels worden geschreven, blijkt dat de studie van de islamtalen aan de Universiteit van Nijmegen drastisch zal worden beperkt door een even drastische reductie van de wetenschappelijke staf, dat de Vrije Universiteit haar plannen tot opheffen van het Arabisch nog niet heeft opgegeven, dat de Universiteit van Utrecht geen grote liefde koestert voor haar oriëntaalse studierichtingen en dat de studie der semitische talen te Groningen, een der drie door het rapport aanbevolen kernen voor deze studie, zich eveneens zorgen moet maken. Het gebeurt vaker dat rapporten precies het tegenovergestelde bewerken van wat ze beogen.

Zo overtuigend als de commissie de nadelige effecten van de diverse maatregelen heeft beschreven, zo gebrekkig is haar beschrijving van de thans bestaande toestand. Na lezing heeft zelfs een deskundige geen helder beeld van de situatie van de verschillende studierichtingen in de Nederlandse letterenfaculteiten, laat staan van de verwevenheid van deze studierichtingen met andere voorzieningen, die tezamen het gecompliceerde netwerk van een letterenfaculteit vormen. Nergens wordt duidelijk dat bijvoorbeeld de studie van het Chinees of Japans van wezenlijk belang is voor de Nederlandse koloniale en economische geschiedenis, dat zonder kennis van het Arabisch en Syrisch de studie van de middeleeuwen en de kruistochten onmogelijk is, dat Hebreeuws onontbeerlijk is voor de studie van het Europese en niet-Europese jodendom, om van het belang van kennis van deze talen en culturen voor een juist begrip van wat zich heden ten dage in de wereld afspeelt maar te zwijgen. Maar ook hier geldt: mijnheer, ik kan U de argumenten geven, maar helaas niet het verstand om ze te begrijpen.

Gelet op de ministeriële zorg die de commissie instelde en haar taakopdracht omschreef de ernst van de situatie door de commissie beschreven en de snel voortgaande afkalving van de Kleine Letteren zou men een duidelijk ministerieel standpunt verwachten, waarmee de bewindsman zijn verantwoordelijkheid neemt en reageert op de voorstellen van de commissie ter verbetering van de ontstane toestand. Niets is echter minder waar. De minister van Onderwijs en Wetenschappen nodigde bij schrijven van 20 februari de voorzitters van de Colleges van Bestuur, de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen en de Nederlandse Organisatie van Wetenschappelijk Onderzoek uit voor een overleg, waarin overeenstemming over de probleemanalyse, zoals door de commissie-Staal gepresenteerd, moet worden bereikt, en waarin elke instelling wordt verzocht ‘zich aan de hand van de aanbevelingen van de Commissie over haar eigen functie en mogelijkheden bij het oplossen van de problematiek te beraden. Want, zo gaat de bewindsman voort, een gedifferentieerd stelsel van voorzieningen is allereerst en vooreerst de verantwoordelijkheid van de instellingen van wetenschappelijk onderwijs en onderzoek, en om een dergelijk stelsel van betrekkelijk zeldzame voorzieningen in stand te houden is ‘afstemming en gezamenlijk optreden van met name de universiteiten noodzakelijk’. Hier manifesteert zich de typisch Nederlandse neiging van bestuurders om op te treden als gespreksleiders, ieder ernstig op zijn verantwoordelijkheid te wijzen en een beroep op iedere medewerking te doen, maar geen verantwoordelijkheid op zich te nemen en knopen door te hakken (verg. Ben van der Velden in NRC Handelsblad van 5 maart 1991 voor een treffende beschrijving van het Nederlandse praatklimaat en bijbehorend bestuurlijk onvermogen). De formulering ‘onderlinge afstemming’ is in dit verband veelzeggend. Precies dezelfde woorden werden gebruikt om

[p. 496]

het proces van taakverdeling en -concentratie in te luiden, dat ook op hoog ministerieel bevel of verzoek in onderlinge afstemming tussen de universiteiten moest worden voltrokken. De Kleine Letteren moeten zich daar alvast maar op voorbereiden. Het hele proces zal wederom veel vergadertijd vragen, veel papier verbruiken, veel ergernis en frustratie veroorzaken en het klimaat in de Kleine Letteren en in de letterenfaculteit, waar het vigerende financieringsmodel toch reeds voor spanningen tussen ‘groot’ en ‘klein’ zorgt, grondig bederven.

De problematiek der Kleine Letteren is een door de minister zelve geïntroduceerde financiële problematiek die veroorzaakt wordt door het gehanteerde systeem van financiering. In de taakomschrijving van de commissie-Staal rept de minister daarvan met geen woord, en in zijn brief van 20 februari 1991 gaat hij op de financiële voorstellen van de commissie eveneens met geen woord in. Dat is veelzeggend. De minister wil over geld en financieringsmodellen niet praten - in zijn brief schrijft hij dat de ‘gegeven bestuurlijke en financiële constellatie’ als uitgangspunt voor het overleg moet dienen - en evenmin over nationale taken van de instellingen; die moeten maar tot een onderlinge afstemming komen, want dat is allereerst hun verantwoordelijkheid! We zijn terug bij af na veel gepraat, veel commotie en weinig, ja, steeds minder Kleine Letteren. Baby Krishna wordt niet groot en sterk, maar zal klein en zwak blijven, want dat is de gewone gang van zaken in een klein land dat alleen groot is in praten en het produceren van nota's en rapporten. Misschien dat het Wereldnatuurfonds het kleine olifantje onder zijn hoede wil nemen, of het sponsoren, de laatste trouvaille van de oudste Nederlandse universiteit met veel Kleine Letteren om haar aantal leerstoelen te kunnen financieren.

Op het moment dat ik deze reactie schrijf deelt mijn kwaliteitskrant (NRC Handelsblad, 19 maart 1991) me mede dat de pvda en de vvd er in de Tweede Kamer bij de minister van O & W op hebben aangedrongen meer geld aan het beta-onderzoek te besteden en dat onder andere bij de letterenstudies weg te halen. Ook de aan het budget van nwo toegevoegde vijfentwintig miljoen gulden, nota bene aan de instellingen van wetenschappelijk onderwijs onttrokken, zou aan dit onderzoek ten goede moeten komen. Ik heb nog geen politicus de alarmklok horen luiden over het verval der Kleine Letteren, maar integendeel slechts horen pleiten voor meer geld voor het beta-onderzoek, hoewel op dit terrein de laatste jaren miljarden zijn verspild. Het chip-onderzoek van Philips, dat volstrekt is mislukt, is daarvan een der treurigste voorbeelden. De kamerleden stellen Japan, waar alles zo veel beter gaat in de technologie, aan de minister ten voorbeeld. Uit het rapport van de commissie-Staal hadden de politici kunnen leren dat Japan van alle landen het meeste besteedt aan wat daar Kleine Letteren heet, om in de wereld mee te kunnen komen.

Het rapport van de commissie-Kleine Letteren is een goed werkstuk dat op goede gronden pleit voor drastische maatregelen om de treurige situatie in een belangrijk onderdeel van de Nederlandse humaniora te verbeteren. De commissie verdient daarvoor de erkentelijkheid van allen die het met de geesteswetenschappen goed menen. Het politieke en bestuurlijke klimaat in volksvertegenwoordiging en ministerie van Onderwijs en Wetenschappen heeft daar echter weinig oog voor. Daar vergadert men verder en produceert nota's en rapporten, waarvan de aanbevelingen niet worden opgevolgd. De beoefenaren der Kleine Letteren kunnen binnenkort en masse met vut of wachtgeld afreizen naar Californië, de leden van de commissie-Staal achterna, die daar jaren geleden een toevlucht hebben gevonden omdat het vaderlandse wetenschappelijke klimaat niet te harden is. Ongetwijfeld wordt een aantal hunner na verloop van jaren naar Nederland teruggehaald om wederom een rapport te produceren over baby Krishna, die dan nagenoeg gestorven is, en om niet-luisterende en vergaderende beleidsmakers duidelijk te maken hoe dat toch, o arme, gekomen is.