De Gids. Jaargang 154

Willem Schoonen
Primo Levi de chemicus

Het periodiek systeem. De titel roept herinneringen op aan het scheikundelokaal van de middelbare school, de grote wandkaart waarop de scheikundige elementen waren gerangschikt volgens Mendeljevs systeem. Een ver geheugen reproduceert de mystieke spreuken waarmee het dat systeem ooit vastlegde: libebenofne namgalsipsclar. Is er een mooier kader denkbaar voor een scheikundige die wil schrijven? Primo Levi had zijn studie scheikunde afgerond en stond op het punt zijn carrière als chemicus te beginnen, toen de Tweede Wereldoorlog deze voorspelbare levensloop doorbrak. Het nazisme wierp zich op Levi de jood. De oorlogservaringen deden uiteindelijk Levi de schrijver ontstaan. Zonder oorlog was Levi misschien ook wel schrijver geworden, maar feit is dat Levi zelf benadrukt dat de ervaringen opgedaan in nazi-Duitsland hem zo veel onrust bezorgden na zijn terugkeer in Turijn, dat hij ze van zich wilde afschrijven. Het schrijven bezorgt hem enige rust, en gaat hem gaandeweg boeien. ‘Naast het gevoel van opluchting en bevrijding dat iedere teruggekeerde die vertellen kan kent, gaf het schrijven me een nieuwe, intense en uit vele bronnen gevoe-

[p. 331]

de bevrediging, verwant aan de emotie waarmee ik als student was doorgedrongen in de strenge orde van de differentiaalrekening. Het gaf me een geluksgevoel om het juiste woord te zoeken en te vinden, of te scheppen; juist, dat wil zeggen treffend, kort en sterk; de feiten uit mijn herinnering te putten en ze zo strak en geserreerd mogelijk te beschrijven. Mijn last aan gruwelijke herinneringen werd paradoxalerwijs een rijkdom, een zaad; al schrijvend voelde ik me groeien als een plant.’ (Het periodiek systeem)

Levi's verwijzing naar de differentiaalrekening is typerend. Vergelijkingen waarin functies voorkomen met hun afgeleiden en de afgeleiden van hun afgeleiden bieden een goede kans op hoofdpijn. De differentiaalrekening is een terrein met heel eigen regels en wetten, waarin een heldere logica lijkt te ontbreken. Geen strak afgepaald gebied met rechte wegen, maar een hobbelig terrein met duistere hoeken. Wie er zijn weg wil vinden moet vooral handig zijn. Levi lijkt inderdaad de figuur om te genieten van deze ambachtelijke wiskunde.

Naast de aangehaalde passage over het schrijven kunnen moeiteloos passages worden gelegd waarin Levi vertelt over zijn werk als chemicus. Hij beschrijft zijn werk in de verfindustrie elders met deze woorden: ‘Ik kwam spoedig tot de ontdekking dat het ontwikkelen van verven een vreemd vak is. Praktisch gezien, is het het maken van laagjes, kunstmatige huiden. Inderdaad, verven moeten vele van de eigenschappen bezitten die onze eigen natuurlijke huid heeft. En vergis je niet, dat is niet eenvoudig, want de huid is een bijzonder iets. Onze chemische huiden moeten evenzo eigenschappen hebben die elkaars tegengestelde zijn: ze moeten soepel zijn en toch druk kunnen weerstaan; ze moeten hechten aan het vlees, dat wil zeggen het substraat, maar vuil mag zich er niet op hechten; ze moeten mooie, elegante kleurtjes hebben en tegelijkertijd de invloed van licht kunnen weerstaan.’ (De kruissleutel)

Levi de schrijver sleutelt met woorden zoals Levi de chemicus sleutelt met moleculen. Zoals de schrijver zich verheugt omdat hij het juiste woord heeft gevonden of geschapen, zo vindt de chemicus zijn bevrediging in het vinden of maken van de substantie die aan alle gestelde eisen voldoet.

Er is meer dan de analogie. In het gesleutel van de chemicus heeft Levi een rijke bron van verhalen gevonden. Een mooi voorbeeld is te vinden in het hoofdstuk ‘Chroom’ van Het periodiek systeem. Als Levi na de oorlog uiteindelijk in Turijn terugkomt, vindt hij werk in de verfindustrie. Hij heeft een eigen bureau, maar weinig om handen. Tot hij zijn eerste klus krijgt. Hij wordt meegenomen naar een enorme stapel oranje blokken ergens in de hoek van het fabrieksterrein. ‘Ze waren week en slijmerig en wekten een onaangename associatie met inwendige organen bij de slager. Ik zei tegen de directeur dat het afgezien van de kleur precies levers leken en kreeg een pluimpje: dat was precies wat er in de handboeken voor verfbereiding van wordt gezegd.’

De verf was ‘verleverd’. Levi kreeg de opdracht uit te zoeken hoe dat kwam, en er iets aan te doen. Enthousiast wierp hij zich op de klus. Hij vindt uiteindelijk de fout, die een lakse analist in het verleden heeft gemaakt. En hij vindt de oplossing: voeg wat salmiak (ammoniumchloride) toe aan de verf en ze is weer in orde. ‘Ik stelde een rapport op in goed bedrijfsjargon en de directie verhoogde mijn salaris. Bovendien kreeg ik, als teken van bijzondere dankbaarheid, twee buitenbanden voor mijn fiets.’

Samen met collega Martin van der Laan sprak ik voor Trouw ooit de Britse moleculair bioloog Max Perutz. Uw onderzoek diep in de moleculen van het leven, zeiden wij, is aan een normaal mens nauwelijks uit te leggen. Ik kan dat best uitleggen, zei Perutz, mits je de fantasie kunt opbrengen om de vragen te zien.

Levi had die fantasie en putte er rijkelijk uit. Vruchten daarvan zijn de vele korte verhalen die de overgang vormen tussen de autobiografische vertellingen over Auschwitz en het late-

[p. 332]

re literaire werk. Een selectie uit die verhalen werd vorig jaar in een Nederlandse vertaling gepubliceerd onder de titel De zesde dag. De verteller speelt daarin met ideeën die weliswaar fantastisch zijn, maar niet geheel onmogelijk. Er is een rapport in te vinden van waarnemingen van de aarde door maanbewoners. In ‘De mensenvriend’ wordt ontdekt dat de epitheelcellen van lintwormen een geschreven taal bevatten. Ontcijfering van die taal legt de bloemrijke poëzie bloot waarin deze toegewijde parasieten zich richten tot hun gastheer, de mens. In ‘Heerlijk is het water’ laat Levi water polymeriseren. De watermoleculen, die zich normaal weinig van elkaar aantrekken, rijgen zich aaneen. Zeeën, meren en rivieren worden als van plastic. Het toeval wil dat de wetenschappelijke wereld zich niet lang daarna ernstig heeft gebogen over ‘polywater’, naar aanleiding van een diepgravend onderzoek in een serieus laboratorium. De wetenschappelijke vermoedens bleken echter te berusten op een meetfout.

In zijn vroege werk (Is dit een mens, Het respijt) had Levi al getoond een verteller te zijn, met oog voor curieuze details en ironie. Levi is dat spoor blijven volgen. De meesterverteller heeft maar een paar zinnen nodig om je mee te slepen in een kortdurende, wonderlijke belevenis. Daar lag de kracht van Levi. Toen hij zijn werk als chemicus had opgegeven om zich volledig aan het schrijven te wijden, heeft hij een poging ondernomen een groots opgezette historische roman te schrijven (Zo niet nu, wanneer dan?). Het boek gaat gebukt onder een loodzware constructie, het is alsof de verteller zich vertilt.

Ik wil vertellen, mijn eigen verhalen en als die op zijn de verhalen van anderen. Het is Levi's motto. In De kruissleutel zien we Levi op zijn best. De verteller zit op zijn ideale stek; hij luistert avonden lang naar de belevenissen van iemand die is als hij. De kruissleutel handelt over Levi's laatste klus als chemicus in de verfindustrie. Hij heeft al besloten om zich volledig te gaan wijden aan het schrijven van verhalen, als een niet te voorziene kleinigheid het spel van zijn moleculen ruw verstoort en hem in de Sovjetunie brengt. Levi had de opdracht gekregen een lak te ontwikkelen die als coating zou kunnen dienen voor conserveblikken. Het lijkt allemaal van een leien dakje te gaan tot er van een Russische afnemer het alarmerende bericht komt dat de lak niet bestand is tegen ansjovis. Herhaalde proeven op het laboratorium in Turijn wijzen uit dat er met de lak niets aan de hand is. Met de ansjovis evenmin. Ergens in de Russische fabriek, bij de produktie van de conserveblikken, moet iets fout zijn gegaan. Levi krijgt de opdracht uit te zoeken wat. Het is precies het werk dat hem mateloos boeit. Er is geen aanwijzing te vinden. En uiteindelijk ligt de verklaring voor het raadsel in de minst verwachte hoek.

Deze geschiedenis komt in het boek zijdelings aan de orde. Centraal staan de vertellingen van de monteur Libertine Faussone, een landgenoot die Levi ontmoet tijdens zijn verblijf in dat ‘grote, vreemde land’. Faussone is Levi's alter ego. Zoals Faussone werkt met staal, werkt Levi de chemicus met moleculen, en Levi de schrijver met taal. Sleutelen, een constructie oprichten, stilstaan in pure bewondering voor het bouwwerk en vooral het oplossen van de onverwachte moeilijkheden maken dat de ambachtslieden, de monteur, de chemicus, de schrijver, hun vak zo liefhebben.

Op het moment dat Levi in 1987 om het leven kwam, was de belangstelling voor zijn werk buiten Italië snel groeiende. Tot die tijd waren vrijwel alleen de vroege, autobiografische vertellingen in het buitenland bekend geworden. Levi was de verteller over Auschwitz. Nog altijd lijkt hierin de belangrijkste reden te liggen om aan de schrijver belang te hechten. Mijn liefde gaat vooral uit naar de chemicus, die altijd de naïeve verwondering heeft gehouden over de mirakels van zijn moleculen en die die verwondering literair vorm heeft gegeven.