De Gids. Jaargang 154

Juridisch leven
Marc Groenhuijsen
Kroniek van het strafrecht (3) Straffen

Nederland telt zo'n vier miljoen voetballiefhebbers, die zich bijna allemaal beschouwen als kenners van deze sport. Een zo breed gespreide deskundigheid tref je maar zelden aan. Misschien zijn er evenwel nog meer landgenoten die de indruk wekken verstand te hebben van de strafrechtpleging. Het is vooral een favoriet onderwerp van gesprek tijdens ‘gezellige’ bijeenkomsten. Denk aan verjaardagspartijtjes, bezoek aan de kapper, sportkantines en dergelijke. De reden dat dit zware onderwerp zich zo goed leent voor besprekingen op een luchtige toon is gelegen in de omstandigheid dat de meeste mensen het snel eens zijn. Er wordt te licht gestraft, aldus de vrijwel algemeen gedeelde mening. Nederlandse rechters zijn zachte heelmeesters die stinkende wonden maken. En: het milde strafklimaat lokt buitenlandse criminelen naar onze contreien. Het opleggen van méér en vooral hardere sancties zou de lucht doen opklaren; het zou de misdadigers afschrikken en de grote meerderheid van brave burgers het goede gevoel geven dat er in onze samenleving nog gerechtigheid bestaat.

Het is altijd prettig als je het snel eens kunt worden. Toch zou die eenstemmigheid tot twijfel moeten leiden. Want als het zo eenvoudig lag, dan hadden de officiële deskundigen - de professionals op dit gebied - de juistheid van de diagnose en de bijpassende therapie waarschijnlijk ook wel onderkend. Het probleem is natuurlijk dat er een wereld van verschil ligt tussen de platte waarheden van de borrelpraat en de uiterst weerbarstige praktijk. Het bekoorlijke visioen van een maatschappij waarin criminaliteit kan worden teruggedrongen door streng en rechtvaardig repressief optreden van de overheid, heeft geen enkele realiteitswaarde. Maar dat wisten we eigenlijk al lang. Veel interessanter is de vraag in welke opzichten de publieke opinie afwijkt van de feitelijke juridische praktijk. Wanneer zou blijken dat ‘het grote publiek’ zich nogal grondig vergist, moet vervolgens worden nagegaan of de echte vakspecialisten méér kaas hebben gegeten van de relatie tussen misdaad en straf.

De meeste mensen weten niet hoe het toegaat in de praktijk van het rechtsleven. Ze denken dat een rechter zwicht voor ieder zielig verhaal van een verdachte. Een ongelukkige jeugd zou garant staan voor een piepklein strafje. Gewiekste advocaten zouden de sentimenten van de magistraten zodanig bespelen dat de genade voortdurend voorrang krijgt op het recht.

In de werkelijkheid gaat het er veel nuchterder aan toe. Retorische hoogstandjes treffen we maar zelden aan en hebben nauwelijks een drukkend effect op de strafmaat. Een Perry Mason zou in de Nederlandse rechtszaal geen been aan de grond krijgen, en de raadslieden uit L.A.-law zouden zich in ons calvinistische klimaat door hun flamboyante optreden volstrekt belachelijk maken. Een beroep op slechte omstandigheden in de jeugdjaren wordt vrijwel uitsluitend gedaan in extreme situaties - en dat zijn lang niet altijd de gevallen die de kranten halen. Ik ben ervan overtuigd dat het grote publiek niet voldoende wordt geïnfor-

[p. 313]

meerd over de aard van de factoren die dan in het geding zijn. Misdadigers worden bijvoorbeeld niet geëxcuseerd wanneer zij als kind zijn geslagen, wanneer vader is weggelopen of als moeder in de prostitutie werkte. Dergelijke antecedenten spelen pas een belangrijke rol, indien het gaat om bizarre uitwassen. En die komen voor! Als voorbeeld uit de praktijk noem ik het geval van de dader die als baby te vondeling werd gelegd en vervolgens een reeks pleeggezinnen passeerde, omdat hij als ongehoorzaam en onhandelbaar werd beschouwd. Pas na vier jaar bleek dat hij volledig doof was. Iedere leek kan verzinnen dat er dan al een onherstelbare psychische schade is aangericht die van invloed is op de latere levenswandel. Niemand zal het onbillijk vinden dat met dergelijke omstandigheden rekening wordt gehouden in het oordeel omtrent de strafrechtelijke aansprakelijkheid. De mate waarin dat gebeurt, moet afhankelijk zijn van een grondige studie van het (vaak lijvige) dossier. Aangezien voor zo'n ragfijne afweging letterlijk geen plaats is in de krantekolommen, ligt hier een voor de hand liggende bron van misverstanden.

Wat evenzeer in nevelen gehuld blijft, is het feit dat het strafklimaat in het afgelopen decennium beduidend strenger is geworden. Vooral de handel in verdovende middelen heeft geleid tot aanzienlijk langere gevangenisstraffen. Gelet op het aantal buitenlandse koeriers in onze penitentiaire inrichtingen, is de vraag gewettigd of wij werkelijk nog zoveel milder zijn dan onze collega's in bijvoorbeeld de Verenigde Staten (indien verschijnselen als ‘plea bargaining’ en ‘probation’ in de beschouwing worden betrokken).

Er kan dus een gebrek aan kennis worden geconstateerd bij het grote publiek omtrent de praktijk van het straffen. Je zou misschien denken dat dit gemakkelijk te verhelpen is door betrouwbare inlichtingen in de samenleving te verspreiden. Toch is dit niet het geval. Een probleem is namelijk dat de opvattingen over misdaad en straf vaak zodanig rotsvast liggen dat men absoluut niet bereid is om op basis van nieuwe informatie een ingenomen standpunt in heroverweging te nemen. De burger werkt met heilige huisjes, niet met toetsbare hypothesen. Zijn visie bestaat uit geloofsartikelen, uit dogma's, niet uit wetenschappelijke theorieën. Zijn onwankelbare gelijk wordt bijna dagelijks gevoed door eigen ervaringen, maar kan geen moment worden aangetast door enige daarmee onverenigbare ondervinding van anderen.

De strafrechtspleging wordt waarschijnlijk het meest vergeleken met het opvoeden van een kind. Zoals je kinderen iets kunt leren door af en toe te straffen, zo zou ook onmaatschappelijk gedrag kunnen worden bestreden door bewust leed toe te voegen. Natuurlijk is dit een misvatting. Waar het mij echter nu om gaat, is dat geen enkel onderzoek met tegenovergestelde uitkomsten de mensen kan afbrengen van de vooropgestelde gedachte dat straffen helpt. De redenering is duidelijk: straffen helpt, want straffen moet helpen. (Zie omtrent de opvattingen die binnen de bevolking bestaan: E. Rood-Pijpers, Mensen over misdaad en straf, dissertatie Rotterdam, Arnhem 1988, met name p. 108, p. 254.)

De verbazing omtrent zoveel onbegrip en irrationaliteit bij de leken, bij het grote publiek, maakt ons benieuwd naar de vakmatige kennis die de professionele experts op dit gebied hebben vergaard. Zijn zij eigenlijk wel in staat om het beter te doen? Kunnen zij inderdaad vooroordelen vervangen door zakelijk te verantwoorden beslissingen?

Juristen en criminologen hebben om te beginnen ingezien dat je niet in algemene termen over ‘de’ straf mag spreken. Er moet worden gedifferentieerd. De oorzaken van de misdaad kunnen per delict en per delictsgroep sterk verschillen, en het ligt voor de hand om daar rekening mee te houden bij het bepalen van een passende sanctie. Dit blijkt vooral wanneer we ons afvragen welke doeleinden eigenlijk door middel van de straf worden nagestreefd. Ik geef drie kenmerkende voorbeelden.

[p. 314]

Voorbeeld 1. Ontvoering

Enkele jaren geleden werd de Ahold topman Gerrit Jan Heijn ontvoerd en vermoord door Ir. Ferri E. De verdachte is in eerste aanleg en in hoger beroep veroordeeld tot 20 jaar plus tbs. Wat willen we met zo'n straf? Moet de dader ervan worden weerhouden nog eens zo'n delict te plegen? Misschien wel. Uit de psychiatrische rapportage in dit geval bleek dat de kans op herhaling van een agressief misdrijf niet kon worden uitgesloten. De straf dient er dan toe om dit te verhinderen. Ten eerste door de verdachte fysiek uit de samenleving te verwijderen, ten tweede door hem gedurende de tijd van gevangenschap medisch te behandelen zodat hij ook na vrijlating minder de neiging zal vertonen tot delinquent gedrag. Zijn er nog andere redenen voor zo'n straf? Moeten we soms ook derden door deze straf ontmoedigen soortgelijke delicten te begaan? Waarschijnlijk wel. Ontvoering kan lucratief zijn. Losgeldbedragen lopen gemakkelijk in de vele miljoenen en het is zelfs voor puissant rijke mensen onmogelijk om zich volledig tegen dit type criminaliteit te beschermen. Je kunt op deze manier dus in één klap binnen zijn: nooit meer werken, grote luxe, drank en vrouwen, noem maar op. In deze omstandigheden kan en moet de straf een soort ontmoediging vormen voor potentiële daders (en dat zijn we allemaal). Nu dit een delict lijkt te zijn dat wordt gepleegd op basis van een soort afweging van lusten en lasten, voordelen en nadelen, vormen de hoogte van de straf en de pakkans belangrijke instrumenten om de keuze van de rationele burger in gunstige zin te beïnvloeden. Maar is dit dan alles? Welnee. Er moet ook rekening worden gehouden met de nabestaanden. In de straf zit zeker in hun visie wel degelijk ook een stukje wraak. Gerechtigheid. Vergelding. Herstel van de rechtsorde. De onrust die in de samenleving was ontstaan door het delict wordt weer ongedaan gemaakt door de straf. De vrede is hersteld, het leven gaat verder. De straf vervult dus diverse functies en lijkt uitermate zinvol en onproblematisch.

Voorbeeld 2. Incest

In het strafrecht gaat het vaak over situaties die ons begrip te boven gaan en die onze normale belevingswereld volledig overstijgen. Gevallen van incest zijn bijvoorbeeld prototypes om ons inlevingsvermogen op de proef te stellen. Huilende verdachten die zelf zeggen versteld te staan van de handelingen die zij met hun familieleden hebben verricht. Het proces is niet zelden vele jaren na de feiten. Wat moet je met deze mensen? Worden ze naar de gevangenis gestuurd om te voorkomen dat ze het nog eens doen? Doorgaans speelt dit een ondergeschikte rol, want in veel gevallen is de kans op herhaling beperkt. Om anderen duidelijk te maken dat ze een groot risico lopen als ze soortgelijke feiten plegen? Welnee, niemand van ons zou op het idee komen. Wordt de verdachte wellicht een beter mens van een stevige gevangenisstraf? Dat wordt niemand, maar zeker niet in dit soort gevallen. (Deze zedendelinquenten staan in de gevangenis zo ongeveer onderaan in de pikorde, waardoor ze allelei vernederingen moeten doorstaan.) Waarom dan toch straf? Denk eens aan de slachtoffers. De verdachte wordt er wellicht niet beter van, maar neem eens het leed van het slachtoffer in ogenschouw. Deze is vaak voor het leven getekend (zie Nel Draijer, Sexuele traumatisering in de jeugd. Gevolgen op lange termijn van sexueel misbruik van meisjes door verwanten, dissertatie Amsterdam 1990). Grote psychische schade, blijvend ongemak in het onderhouden van normale seksuele relaties. Gevoelens van minderwaardigheid, onreinheid, schuld. Geschokt vertrouwen in de medemens, zelfs de medemens die tot de intimi behoort. In die omstandigheden vinden wij in de huidige rechtsgemeenschap dat dergelijke feiten eenvoudig niet onbestraft mogen blijven. Niet omdat wij daarvan een bijzonder, positief effect verwachten voor de toekomst (hoewel dat mooi meegenomen zou zijn), maar omdat wij op die manier het gezag van de geschonden norm in de samenleving willen herbevestigen.

Toch is ook hier iets vreemds aan de hand.

[p. 315]

De meeste van de genoemde overwegingen gaan namelijk ook op voor gevallen van fysieke kindermishandeling, terwijl dergelijke zaken niet strafrechtelijk, maar in het hulpverleningscircuit plegen te worden afgedaan.

Voorbeeld 3. Parkeerovertredingen

Fout parkeren is een strafbaar feit. De sanctie varieert van enkele tientjes boete tot enkele honderden guldens wegsleepkosten. Wat is het doel van de straf? Collectieve wraak? Nauwelijks. Herstel van de deuk in de rechtsorde? Alleen als we de rechtsorde als een overdrachtelijk pakje boter beschouwen. Indien we de zaak wat klinischer bekijken, is er doorgaans helemaal geen rechtsvrede verstoord door zo'n eenvoudige overtreding en is er dus ook niets van dien aard te herstellen. Straf om herhaling te voorkomen en om anderen in te scherpen dat ze zich niet op deze verboden manier mogen gedragen? In zekere zin wel. Maar hoe dan? Ligt dit delict op één lijn met de eerdergenoemde ontvoeringen? Aan de ene kant is het element van berekening ook bij de parkeerzaken van belang. Maar er zijn belangrijke verschillen. Ten eerste ontbreekt doorgaans het morele verwijt. Wanneer de overtreder ronduit toegeeft dat hij de norm aan zijn laars lapt, zal hem dat nauwelijks ernstig kwalijk worden genomen. Als iemand iedere dag verkeerd parkeert, leidt dat nauwelijks tot emotionele verontwaardiging, mits hij maar elke dag de opgelegde boete betaalt. Een ander verschil met de ontvoering is dat we de afweging van lusten en lasten alleen in abstractie willen beïnvloeden ten gunste van normconform gedrag. We kijken bijvoorbeeld niet echt naar de psychologische betekenis van de boete voor een bepaalde dader. Zouden we dat wel doen, dan zouden we inzien dat f 35, - boete voor een bijstandsmoeder een veel groter offer is dan f 350, - voor een fabrieksdirecteur. Moeten we deze welgestelde werkgever dan soms f 500, - of desnoods f 2000, - boete opleggen om hem effectief te weerhouden van het begaan van dit soort overtredingen? Hoewel enige differentiatie de meeste mensen wel aanspreekt, gaat dit naar heersend inzicht te ver. Dus de boete voor verkeersovertredingen wordt niet alleen opgelegd om nieuwe delicten te voorkomen. De aard van het delict blijkt een soort objectiverende of stabiliserende factor te zijn.

Wat kunnen we nu leren van deze voorbeelden? Ik zou zeggen: dat het niet verstandig is om verschillende categorieën strafbare feiten over één kam te scheren. De straf heeft telkens een op het geval toegesneden functie. Dit kenmerk is ook ten grondslag gelegd aan de Nederlandse rechtspleging. Bij de invoering van het Wetboek van Strafrecht in 1886 is er bewust van afgezien om algemene dogmatische uitgangspunten omtrent ‘het’ doel van ‘de’ straf in de wet vast te leggen. De Leidse emeritus-hoogleraar in het strafrecht A.L. Melai formuleerde het aldus: ‘Het is af te raden doeleinden van de straf te canoniseren, om de eenvoudige reden dat die doeleinden niet “bestaan” of ons door een bovenzinnelijke openbaring zouden zijn “gegeven”. Strafdoeleinden worden voor persoonlijke rekening gekozen: noch een individu noch dwingend betoog hebben hier iets te dicteren. Van de opgedrongen prescripties van éénlingen moeten wij niets hebben en een betoog houdt op dwingend te zijn vanaf het ogenblik dat wij achter de vlekkeloze schakelingen in een redenering oog in oog staan met de persoonlijke uitgangspunten van de woordvoerder (...) Het rechtspolitieke oordeel over de functie van de straf is geen voortbrengsel van de pure ethiek of van de zuivere ervaring, maar daarentegen een voorbeeld van toegepaste moraal’ (in: Speculum Langemeijer, Deventer 1973, p. 315). Een andere rechtsgeleerde heeft erop gewezen dat de bepaling welke straf of maatregel in een concrete zaak zal worden opgelegd in ieder geval voor een deel niet anders gefundeerd kàn zijn dan in de hoogst persoonlijke denkbeelden van de rechter over de doeleinden van de straf (B.M. Kortenhorst, De motiveringsverplichting in strafzaken, dissertatie Leiden, Arnhem 1990, p. 153).

[p. 316]

De criminele burgers in dit land zijn dus in laatste instantie uitgeleverd aan de strikt particuliere opvattingen van de rechter over het doel van de straf.

Dat riekt naar willekeur. Daarom is het ook begrijpelijk dat er regelmatig wordt aangedrongen op een publiek debat over de vraag of er in Nederland niet te licht wordt gestraft. Zelfs de minister-president heeft op 3 september 1990 in een geruchtmakende Nijmeegse toespraak een aanbeveling van die strekking gedaan.

Ik denk dat de door Lubbers gewenste openbare discussie zinloos is. In de eerste plaats dreigt het gevaar van populisme en demagogie. Het formuleren van een bespreekbare vraagstelling zal vrijwel onvermijdelijk op het daarbij passende antwoord vooruitlopen. In die omstandigheden lijkt een Brede Maatschappelijke Discussie alleen te dienen om een vooraf bepaalde uitkomst te legitimeren. Een tweede probleem is dat de deelnemers aan zo'n gesprek niet bereid zullen zijn om zich door redelijke argumenten van de ‘tegenstanders’ te laten overtuigen. Zo zal de strafbehoefte van het grote publiek altijd (dat wil zeggen: per definitie) groter zijn dan door de rechter in het concrete geval wijselijk en wenselijk wordt geacht (aldus ook C.J.M. Schuyt in het tijdschrift Delikt en Delinkwent 1990, p. 905). Aangezien geen enkele redenering over dit onderwerp dwingend is, zal er steeds ruimte zijn om het eerder ingenomen standpunt te blijven huldigen. Wat als discussie was bedoeld, ontaardt dan onvermijdelijk in een wedstrijd in eigenwijsheid. En de derde reden waarom een publieke gedachtenwisseling niet zinvol - en waarschijnlijk zelfs contra-produktief - zal zijn betreft de verwachting dat we het ooit eens zouden kunnen of moeten worden over het doel van de straf. Volgens mij berust deze veronderstelling op een centrale denkfout. Niet voor niets stelde de toenmalige Minister van Justitie nog in 1981 voorop ‘dat over de fundamenten van ons strafrecht binnen ons volk uiteenlopende inzichten bestaan, die mede stoelen op verschillen in levens- en maatschappijbeschouwing’ (Kamerstuk 15012, nr. 5, p. 8). Pluriformiteit houdt op dit punt een waarborg in voor terughoudendheid; streven naar consensus is bijgevolg een voorpost van harder, en uiteindelijk excessief overheidsoptreden.

Een jaar of twintig geleden stond er een liedje in de top-40 dat werd gezongen door Astrid Nijgh. Het refrein begon met de woorden: ‘We doen wat we doen, maar vraag niet waarom...’ De tekst had betrekking op prostituées en hun klanten. Ogenschijnlijk geldt hetzelfde voor het opleggen van straf als reactie op een misdaad. Een straf stapelt nieuw leed op het al door het delict veroorzaakte ongemak. Gevraagd naar een generieke rechtvaardiging, blijven we als samenleving het antwoord schuldig. Tegen deze achtergrond past de grootst denkbare reserve jegens oproepen tot strengere straffen.