De Gids. Jaargang 154

[p. 308]

Kroniek & kritiek

Politiek leven
Peter van Ham
Ideologische Reisverhalen

Er zijn niet veel boeken die de tand des tijds weten te doorstaan. Ze raken òf hopeloos verouderd, òf domweg in de vergetelheid. Met het in 1950 gepubliceerde boekje The God that Failed is iets geheel anders gebeurd: het is spreekwoordelijk geworden. Op de omslag van de paperback-uitgave staan zes serieus kijkende mannenhoofden afgebeeld, met daaronder hun namen: Richard Wright, Arthur Koestler, Ignazio Silone, André Gide, Stephen Spender en Louis Fischer. Deze dichters/schrijvers vertellen ‘hoe zij van gedachten zijn veranderd omtrent het communisme’.

In de inleiding vertelt de redacteur, Richard Crossman - toen Labour-afgevaardigde in het Britse Parlement - hoe het idee voor The God that Failed is ontstaan. Crossman kwam vaak bij Arthur Koestler op bezoek in diens huis in het noorden van Wales. Tijdens een van de vele politieke discussies zegt Koestler: ‘Of je kunt het niet begrijpen, òf je wilt het niet begrijpen. Het is altijd hetzelfde met jullie comfortabele, geïsoleerde, Angelsaksische anti-communisten. Jullie haten onze Cassandra-uitroepen en wensen ons niet als jullie bondgenoten - maar, wanneer het erop aan komt, zijn wij ex-communisten de enigen die weten waar het eigenlijk om draait.’ Zowel Crossman als Koestler zijn ervan overtuigd dat alleen kunstenaars hun ervaringen uit die tijd onverbloemd op papier kunnen zetten. Politici zouden hun communistische verleden alleen maar verdraaien. Een quasi-wetenschappelijke analyse lijkt beiden ook geen goed idee, en, gezien de doelstelling om gevoelens duidelijk te maken en over te brengen, tevens ontoereikend.

Uiteindelijk worden de zes bovengenoemde heren bereid gevonden om hun verhaal te vertellen of, zoals Crossman het beeldend stelt: ‘Zes intellectuelen beschrijven hun reis in het communisme en hun terugkeer.’ Zij vertellen waarom ze zich als intellectuelen hebben aangesloten bij een groepering die de proletariër verheerlijkt; wat voor invloed hun communistentijd op hun persoonlijke ontwikkeling heeft gehad en waarom zij tenslotte hebben besloten zich van het communisme te distantiëren.

Hun verhaal is typerend voor de vele westerse intellectuelen uit de jaren dertig die flirtten met het communisme. Wat het communisme voor de westerse arbeider had te bieden ligt voor de hand: menselijker arbeidsomstandigheden, een hoger loon, en uiteindelijk de ‘dictatuur van het proletariaat’, wat wil je nog meer? De bekering van westerse intellectuelen valt moeilijker te verklaren. Gewezen kan worden op twee factoren. In de eerste plaats waren intellectuelen duidelijk teleurgesteld in de westerse maatschappij. De democratie lijkt haar langste (en beste) tijd te hebben gehad. Uit het feit dat het fascisme uit de democratische Weimar-republiek tevoorschijn is gekomen, trekken velen de conclusie dat het parlementaire stelsel op zijn laatste benen loopt. Andere westerse democratieën lijken niet in staat het fascistische gevaar te keren. Het kapitalisme, de

[p. 309]

economische exponent van de democratie, bevindt zich eveneens in een crisis. Sinds de beurskrach van 1929 wordt het Westen geteisterd door een ongekende inflatie en werkloosheid, waardoor grote delen van de bevolking in bittere armoede worden gedompeld. De eens zo stevige peilers van de westerse samenleving, de democratie en het kapitalisme, lijken aangetast door ordinaire betonrot.

Het falen van het kapitalistische systeem hebben vele westerse intellectuelen aan den lijve ondervonden. Arthur Koestler vertelt hoe zijn familie in de jaren twintig door de inflatie financieel aan de grond komt te zitten. De middenklasse verpaupert en de gepolariseerde samenleving die daardoor ontstaat levert een vruchtbare bodem op voor het communisme. Koestler: ‘Ik ontwikkelde een sterke afkeer tegen de vanzelfsprekend rijken; niet omdat zij het zich konden veroorloven om dingen te kopen (...) maar omdat zij in staat waren dat te doen zonder een slecht geweten.’ Hetzelfde doet zich voor bij Louis Fischer. In armoede geboren en opgegroeid verwelkomt hij instinctief het bolsjevistische credo van onteigening en confiscatie van de kapitalistische rijkdommen. Richard Wright rolt min of meer automatisch in de Communistische Partij van de Verenigde Staten, omdat hij als neger moet opboksen tegen een racistische samenleving. Alleen André Gide heeft in zijn jeugd geen armoede gekend. Dit geeft hem echter juist een soort minderwaardigheidsgevoel ten opzichte van de eerlijke, hardwerkende arbeider, die wèl zijn brood verdient ‘in het zweet zijns aanschijns’.

Tegenover de stagnerende ‘bourgois’-samenleving staat het communisme dat gestalte krijgt in de Sovjetunie. Voor vele westerse intellectuelen belichaamt de Sovjetunie de triomf van de rationaliteit, van ‘het plan’. Alles lijkt daar goed geordend, ieder mens kan zijn capaciteiten ontwikkelen en bovendien gebruiken om de ideale samenleving te verwezenlijken. Vooral sinds de introductie van het Eerste Vijfjaren-plan door Stalin (in 1928) wordt de Sovjetunie bewonderd om haar Planmäßigkeit en de actieve rol die wetenschapsmensen in de totstandkoming van de nieuwe orde is toebedeeld. In de Sovjetunie wordt een theorie, een groots idee in de praktijk gebracht, hetgeen in schril contrast staat tot de conservatieve, steriele bureaucraten die de westerse democratieën besturen. De emancipatie van de vrouw wordt daar rigoureus doorgevoerd; uitdagende nieuwe pedagogische systemen worden ontwikkeld; kunstenaars ontdoen zich van alle banden. Kortom: Sovjet-Rusland lijkt het epicentrum van nieuwe sociale en culturele ontwikkelingen die nu voor het eerst niet door de machthebbers achteloos terzijde worden geschoven, maar doelbewust worden benut bij de totstandkoming van een nieuwe samenleving.

De aantrekkingskracht van het communisme op westerse intellectuelen is hiermee echter nog niet helemaal verklaard. Naast sociale spelen ook psychologische factoren een rol. De Belgische socioloog en politicus Hendrik de Man heeft eens gezegd: ‘De socialistische idee ontsprong niet zozeer uit de lichamelijke ellende van de handarbeiders, alswel uit de morele ellende van de hoofdarbeiders.’ (H. de Man, The Psychology of Socialism, New York/London: Harvard University Press, 1928, p. 228) Westerse intellectuelen voelen zich nutteloos, terwijl ze juist op zoek zijn naar een grootse taak. De communistische ideologie en de hiërarchische structuur van de Communistische Partij kunnen hun geestelijke vacuüm ruimschoots opvullen. Zo vertelt Fischer in het bijzonder te zijn aangetrokken door de universaliteit van de communistische taak. De bolsjevistische revolutie is niet alleen een soort nationale opstand, zegt hij, maar het vervult ‘de dromen van de hervormers, beeldenstormers, en pioniers van alle tijden’. Stephen Spender wordt gecharmeerd door de mystieke elementen van de communistische ideologie: een prachtige toekomst, voortvloeiend uit economische krachten en op de wereld gebracht door politieke actie. De daadkracht van de nieuwe Sovjet-republiek, samen met haar intellectueel interessante ideologie, vormen een uitdaging

[p. 310]

voor de dolende westerse denkers. Het lidmaatschap van de Communistische Partij of de openlijke affiniteit met het communisme, bevredigen bovendien bepaalde algemeen menselijke verlangens, of, zoals Koestler het formuleert: ‘Terwijl de seksuele drift noodzakelijk is om het ras voort te zetten, vertegenwoordigt het politieke libido de individuele neiging om zichzelf te identificeren met een idee of een hoeveelheid waarden belichaamd in een samenleving - met andere woorden, de behoefte “om ergens bij te horen”.’ (Encounter, vol 1, november 1953, no. 2, p. 31)

De ironie wil dat deze intellectuelen, hoezeer zij zich ook aan het communisme wijden, uiteindelijk niet als ware communisten worden geaccepteerd. Hun taal is tè gepolijst, hun gedachten zijn tè geconstrueerd. Vanwege hun niet-proletarische achtergrond worden ze door partijgenoten wantrouwend bejegend. Wanneer de broodarme, maar intellectuele Wright in een communistische cel wordt geïntroduceerd, kijkt men hem vreemd aan. ‘Ik merkte, tot mijn schrik, dat de zwarte communisten in mijn unit commentaar hadden geleverd op mijn glimmende schoenen, mijn schone overhemd, en de stropdas die ik gedragen had. Bovendien was mijn manier van spreken wezensvreemd voor hen. “Hij spreekt als een boek,” had een van de neger-kameraden gezegd. En dat was genoeg om mij voor altijd af te doen als een bourgeois.’ Zo wordt de intellectueel geweigerd wat hem juist zo aantrekt in het communisme: geborgenheid, en het gevoel eindelijk eens nuttig maatschappelijk werk te verrichten en algemeen gewaardeerd te worden. Waarom hij dan toch wordt getolereerd in de communistische beweging, is niet helemaal duidelijk. Het is misschien omdat de westerse intellectuelen, en onder hen vooral diegenen die al wat bekendheid genieten, met hun lofzangen op de Sovjetunie een gunstige atmosfeer voor de communistische ‘zaak’ kunnen creëren. Koestler gaat later zelfs zo ver om de rol van de intellectuelen in het communisme te vergelijken met die van de zogenaamde ‘nuttige joden’ in Hitlers Derde Rijk. De intellectuelen worden door de Communistische Partijleiding zoveel mogelijk voor propagandadoeleinden gebruikt, maar ze blijven gebrandmerkt als ‘bourgeois’, die uiteindelijk het onderspit zullen delven voor de werkelijke ‘ariërs’, d.w.z. de proletariërs.

Is hun toetreding tot de Communistische Partij dus al enigszins dubieus, de problemen worden allengs groter. Personen die gisteren nog gezien moesten worden als gewetensvolle dienaren van de goede zaak, moeten vandaag worden afgeschilderd als ‘fascisten’ of ‘trotskisten’. Met name de dubbele moraal en de angst voor elkaar die heerste in de semi-legale Communistische Partij, heeft ernstige psychologische littekens achtergelaten. Uit een anekdote van Richard Wright blijkt hoe ver dat kan gaan. Op een gegeven moment wordt er een nieuw lid geïntroduceerd in de gelederen van de Chicago John Reed Club, een literaire club gelieerd aan de Communistische Partij. Na enige tijd begint het nieuwe lid, Young genaamd, diverse leden te beschuldigen van trotskisme, opportunisme en wat dies meer zij. Zijn beschuldigingen worden direct door enkele anderen gesteund, omdat zij ervan uitgaan dat Young door de Partijleiding is gestuurd om orde op zaken te stellen. Uiteindelijk komt Wright erachter dat kameraad Young een geestelijk gestoorde is, die is weggelopen uit een psychiatrische inrichting. De reactie van Wright is logisch: ‘Wat voor een club hadden we eigenlijk, waar een dwaas zo in kon stappen en helpen met de leiding? Waren we allemaal zo gestoord dat we niet eens een gek konden herkennen wanneer we er een zagen?’ Een ander probleem vormt het ontbreken van elke persoonlijke vrijheid. Het verlies van deze zogenaamde ‘liberale vrijheid’ wordt gerechtvaardigd met het oog op de glansrijke toekomst die in het verschiet zou liggen. Om snelle economische hervormingen door te voeren moet de persoonlijke vrijheid eventjes wijken, maar die zal heus wel weer terugkeren, zij het dan in een veel completere vorm. Dat daarbij onschuldige slachtoffers vallen is onvermijdelijk: ‘Waar gehakt wordt vallen spaanders’ of ‘Men kan

[p. 311]

geen omelet bakken zonder een eitje te breken.’ Dat het met de waarheid niet zo nauw wordt genomen, valt eveneens niet te vermijden. Fischer vraagt zich op een gegeven moment echter af: ‘Was ik niet bezig staal en kilowatts te verheerlijken en de mens te vergeten?’

Voor elk van de zes schrijvers komt de tijd dat die vraag zich aan hen opdringt. Dit betekent echter nog geenszins dat het communisme hierna door hen wordt afgewezen; daarvoor is meestal een grotere, meer zichtbare teleurstelling nodig. Fischer noemt dit de ‘Kronstadt’ van elke ex-communist, refererend aan het eiland Kronstadt - vlakbij Petrograd (Leningrad) - waar het Sovjet-regime in 1921 een matrozenopstand op bloedige wijze neersloeg. Fischers ‘Kronstadt’ vindt plaats in 1939, wanneer de Sovjetunie en Nazi-Duitsland hun befaamde niet-aanvalsverdrag ondertekenen. Dit verbond tussen fascisme en communisme is later door historici gerechtvaardigd als een tactische manoeuvre van Stalin om zich zorgvuldig voor te bereiden op de strijd tegen de nazis. Hoe dan ook, voor vele communisten en Sovjet-sympathisanten betekent deze ommezwaai een definitieve thuiskomst na hun reis in het communisme. ‘De swastika werd gehesen op het vliegveld van Moskou ter ere van Ribbentrops aankomst,’ schrijft Koestler, ‘en de blaaskapel van het Rode Leger barstte uit in het Horst Wessel Lied. Dat betekende het einde; van toen af aan maakte het me niets meer uit of Hitlers bondgenoten me een contra-revolutionair noemden.’

Anno 1991 heeft de Sovjetunie haar glans verloren. Van communistisch iconiclasme is immers al lang geen sprake meer; de Sovjetunie is zelf een saaie, conservatieve kracht geworden en betekent na zeventig jaar voortploeteren nog maar voor een enkeling een bron van intellectuele inspiratie. Door deze onaantrekkelijke communistische realiteit zien westerse intellectuelen zich geconfronteerd met een dilemma. De ingenieuze en soms bedwelmende dialectiek van het marxisme-leninisme wordt bewonderd, maar de praktische consequenties van het ‘reëel bestaand socialisme’ kunnen niet worden aanvaard. Ware marxisten zien in de teloorgang van het communistische experiment daarom in het geheel geen aanleiding om hun mening te herzien. Uit hun mond hoort men vaak de verdediging dat Marx' theorieën niet hebben gefaald aangezien ze niet werkelijk, of niet consequent, of niet doortastend genoeg zouden zijn uitgevoerd. Een andere, bijzonder tactische verdediging gaat als volgt: diegenen die het failliet willen aanvragen voor het marxisme-leninisme zouden zich moeten realiseren dat ook de bijbelse boodschap, tientallen eeuwen na dato, er niet in is geslaagd een deuk in een pakje boter te slaan. Alles wat God heeft verboden doet de mens immers voor z'n lol, maar toch blijven we Zijn Woord serieus nemen. Waarom zouden we niet hetzelfde moeten doen met andere, meer profane profeten? Zeventig jaar onvolledig, onzorgvuldig kokkerellen met marxistische recepten zou niet voldoende zijn om een grafrede uit te spreken over deze ideologie.

De slinkende groep intellectuelen die er zo over denkt, heeft haar ‘Kronstadt’ nog niet ondergaan; en naar alle waarschijnlijkheid zal zij die ook niet snel vinden. De hang naar het ware geloof is immers iets menselijks. Koestler ziet de Sovjet-mythe ook als een soort verslaving met een soortgelijke cold turkey gedurende het afkick-proces. Het communistisch denkraam is plezierig alomvattend, en de sprong in de intellectuele diepte vereist moed. Met groot gemak kunnen we in de verhalen van Koestler, Spender en Wright onze vaderlandse reisgenoten herkennen. Wie ooit de moeite wil nemen om de biografie van Jacques de Kadt te lezen (met name Uit Mijn Communistentijd, Amsterdam: Van Oorschot, 1965) weet waar ik op doel. Voorbeelden van intellectuelen die nooit werkelijk uit de marxistische mythe zijn teruggekeerd, zijn er te over. De Duitse toneelschrijver Bertolt Brecht is altijd een trouwe leninist gebleven, en ook Jean-Paul Sartre is nooit werkelijk ontwaakt uit zijn collectivistische dagdromerij. De Franse filosoof Jean-

[p. 312]

François Revel schreef eens in zijn boek De Totalitaire Verleiding (Amsterdam, Synopsis, De Arbeiderspers, 1977, p. 21) dat sommigen naar een stalinistisch systeem streven, ‘omdat ze ernaar verlangen als een tiran te kunnen heersen, een begeerte die niemand van ons vreemd is; anderen omdat zij behoefte hebben onderdrukt te worden, een duistere wens die wellicht ook niemand vreemd is.’ Het is waarschijnlijk een combinatie van deze twee verlangens die westerse intellectuelen voor het communisme hebben doen vallen. Er is een grote geestelijke inspanning voor nodig om te erkennen dat ‘de god’ heeft gefaald, en het maakt niet eens zoveel uit of deze god nu Marx, Mao, Mammon, Hitler of Jehova heet.