De Gids. Jaargang 154

[p. 294]

Klaas Koetje
Het Doppler-effect

1

De oude Vrolijk keek naar boven. De balkondeuren van het kantoor stonden open. Hij hoorde het geluid van een ratelende typemachine.

‘Lijkt wel oorlog. Een spervuur van letters dat op papier inslaat.’ Hij glimlachte. Het was ook weer een beetje oorlog, maar de bevrijding was nabij. Hij draaide zijn gezicht in zuidelijke richting.

Veertig jaar geleden waren Poolse soldaten langs het kanaal binnengetrokken en hadden een eind gemaakt aan vijf jaar overheersing. Schuin tegenover het kantoor hadden de Polen 's avonds drie tanks geplaatst die het belangrijke kruispunt moesten bewaken. Het leek niet eens lang geleden. ‘Als de dag van gisteren,’ dacht Vrolijk.

Hij bekeek de krantepagina's die in de etalage hingen. Morgen zou het zo ver zijn: de bevrijdingsbijlage en misschien in de komende weken een vervolg over de sporen van de oorlog die nog steeds in het dorp waren te vinden. Toch wel een kroon op zijn vasthoudendheid, ook al schreef hij de artikelen niet zelf. Dolf had zich ondanks zijn jeugdige leeftijd een aandachtig luisteraar getoond en leek oprechte belangstelling voor de oorlog te hebben. Hij keek nog eens naar boven en luisterde naar het geluid dat van het balkon ratelde.

Het is de dertiende april, een vrijdag. Een zonnige dag, zoals het hele voorjaar al opvalt door uitzonderlijk mooi weer. Niettemin is de bevolking nerveus. De Duitsers hebben een uitgaansverbod ingesteld voor de hele dag. In de verte rommelt het geschut van de geallieerden die inmiddels zijn opgetrokken tot de Hondsrug. Om de opmars te stuiten hebben de Duitsers het draaimechanisme van de brug van Bareveld vernield bij gebrek aan explosieven. Die hebben ze nodig voor het radarcentrum.

Vrolijk opende de deur en stapte het kantoor binnen. Achter de balie, aan een buro zat een advertentieverkoopster. Ze schoof een stapel papier aan de kant en liep naar de balie.

Ze herkende de oude man. Sinds enkele weken kwam hij regelmatig op bezoek. Hij kwam voor Dolf die werkte aan een artikel over de bevrijding. Zelf had ze de bevrijding meegemaakt. Ze was pas vier jaar geweest. Het enige wat ze zich kon herinneren, was haar vlucht het huis in. Ze had zich verstopt in de kelder. Ze dacht dat de oorlog was begonnen, toen die horde lallende en vreemdsprekende soldaten het dorp was binnengetrokken en de mensen had verdreven die een taal spraken welke op haar eigen dialect leek.

Ze had er nooit verder over nagedacht en spreken over de oorlog deed ze hele-

[p. 295]

maal niet. Behalve die ene keer dat Dolf haar gevraagd had.

- Jammer dat je zo jong was. De Polen hadden de erectie als vlaggestok van de overwinning meegenomen en werden door de vrouwelijke bevolking met gespreide benen binnengehaald.

Ze was woedend geworden. Haar neef was de zoon van een Poolse soldaat die nog geen veertien dagen na de bevrijding dodelijk gewond raakte tijdens de veldtocht in Duitsland. Amper een embryo en dan al vaderloos, het arme schaap.

Op 26 april wordt deze prille liefde echter op ruwe wijze verstoord. Aleks raakt dodelijk gewond en wordt overgebracht naar Brussel waar hij op 9 mei overlijdt.

- Goedemiddag meneer Vrolijk. Lekker weer, vindt u niet?

De man knikte.

- U komt zeker voor Dolf. Ik zal hem even vragen beneden te komen. Kopje koffie?

- Alsjeblieft, Eef.

Eef drukte op een telefoontoets. Dolf pakte de hoorn op.

- Ja?

- Kom je even beneden, de heer Vrolijk is hier. Wil je ook koffie?

- Surrogaat mag ik hopen.

De hoorn lag al op de haak. Eef hield niet van grappen over de oorlog. Sinds die miskleun over haar zuster moest Dolf zich inhouden. Hij rekte zich uit en leunde achterover.

Vrolijk was alweer gekomen, de wandelende encyclopedie over de oorlog in deze streken. De hoofdredacteur kende hem en had Dolf gezegd maar eens bij de oude man langs te gaan. Hij zou zeker materiaal kunnen leveren voor de achtste bijlage sinds de oorlog.

Dolf was met weerzin aan de klus begonnen. De Tweede Wereldoorlog bestond voor hem uit veertig bladzijden in het geschiedenisboek van de middelbare school. Het jaarlijks ritueel in de eerste dagen van mei leek hem teveel op een verplichte oefening zelfkwelling van hen die de oorlog meegemaakt hadden.

Het huis van Vrolijk leek een museum: kasten en planken waren gevuld met oorlogscuriosa. De man had hem brieven laten lezen en wazige foto's laten zien. Aanvankelijk had hij gereageerd met professioneel enthousiasme. Vrolijk werd niet gehinderd door trauma's of ander oorlogsleed. Met zichtbaar plezier vertelde hij over de jaren die hij verschrikkelijk noemde. Aangestoken door dat enthousiasme was ter plekke Dolfs plan ontstaan om de bevrijdingsdag in de tegenwoordige tijd te beschrijven. Wellicht zou het voor hemzelf en zijn generatiegenoten alsnog gaan leven.

- Denkt u genoeg materiaal te hebben voor een beschrijving van de bevrijdingsdag van uur tot uur.

- Och jongen, wat wil je weten?

- Laten we maar eens kijken wat er is.

In weerwil van het uitgaansverbod wordt een aantal mannen gedwongen verdedigingswallen op te werpen rond het radarcentrum dat tussen de akkers aan de gemeentegrens ligt. Het centrum is een belangrijke schakel in het Duitse waarschuwingsnet langs de Westeuropese kust.
De commandant van het radarcentrum kan goed met de bevolking opschieten. Zijn vader heeft bij Philips gewerkt en hij heeft zelf een Nederlandse middelbare schoolopleiding gevolgd. Hij spreekt

[p. 296]

uitstekend Nederlands en dat is steeds een voordeel geweest.

Vrolijk stond aan een kop hete koffie te slurpen, toen Dolf de trap afstommelde.

- Het lijkt wel oorlog bij jou daarboven.

- Dat is het ook, maar de bevrijding is nabij, nietwaar? Ik haal de deadline wel.

- Bijna klaar?

Dolf knikte. Zijn plan had het voordeel van de twijfel gekregen van de hoofdredacteur. In de discussie had hij gezegd dat de bevrijdingsdag zich zou laten lezen als een spannend verhaal, maar werkend aan het laatste deel begon hij echter zelf te twijfelen. Geen schot was gelost en men zou bij de eindredactie ongetwijfeld een kop boven het stuk plakken waarin die ontknoping meteen verraden werd.

De grond rond het radarcentrum is soppig. De Polen verliezen twee tanks op weg erheen en zien machteloos toe hoe het centrum in vuur opgaat nadat de explosieven tot ontploffing zijn gebracht. De commandant van het radarcentrum houdt zich niet aan de opdracht om ten koste van alles de verdediging voort te zetten en vertrekt per motorfiets naar de grens. Op de spoorwegovergang slaat het ding af, maar hij weet hem nog op tijd aan de gang te krijgen.

Het radarcentrum moest dicht bij de boerderij van Dolfs ouders hebben gestaan, maar geen baksteen die daar nog naar verwees. Alleen een vervallen joods kerkhof in een gehucht waar sinds '41 geen nieuwe zerken waren geplaatst, was een herinnering in het dorp zodat hij een plannetje om een serie te maken over de sporen die de oorlog had getrokken weer was vergeten.

Het versterkte de teleurstelling die zich aan hem opdrong. Op geen enkele manier leek de oorlog in deze omgeving te hebben gewoed. Toch onderzocht iemand als Vrolijk die periode met microscopische nauwkeurigheid. Hoe kon Vrolijk weten dat de motor van de commandant was afgeslagen op de spoorwegovergang. De oude rot zei contact te hebben met een klerk die tijdens de bezetting in het centrum had gewerkt en na de oorlog in Nederland was achtergebleven.

Dolf had eens gevraagd wat Vrolijk zelf in de oorlog had gedaan, maar hij had de vraag weggewuifd met het nonchalante gebaar van een kroegbezoeker die een vriend ontmoet, op de schouder slaat en met de andere hand de kastelein achteloos gebiedt nog eens in te schenken.

Eef babbelde altijd over van alles en nog wat, maar vragen over de oorlog leidden tot een hardnekkig zwijgen. De hoofdredacteur hield zich ook altijd op de vlakte. En zijn vader, toch al geen prater, wist niets over het radarcentrum te vertellen.

Ze zwegen allemaal. De oorlog was een bioscoop geworden, waarin de films slechts toegankelijk waren voor veertigplussers. Natuurlijk, de affiches in de vitrines lieten de feiten zien, de hoofdrolspelers waren bekend, maar het verhaal, het verhaal stond er niet bij, dat was alleen binnen te zien.

Het zwijgen had hem argwanend gemaakt, temeer daar de hevigheid van de herdenking leek toe te nemen met het verstrijken van de jaren. Bovendien werden de verwijten aan jongere mensen steeds venijniger. Zoals het zwijgen iets leek te verbergen, zo waren de verwijten een gemakzuchtig middel om een gedrag aan te vallen dat niet bezoedeld was door de historie.

[p. 297]

Effect had het wel, had hij tegenover Eef toegegeven.

- Iedereen haalt die oorlog steeds vaker te pas en te onpas naar boven en dan begin je het zelfs jammer te vinden dat je ouders geen joden waren en zijn vergast of een heldhaftige rol in het verzet hebben gespeeld en om zeep geholpen zijn. Het kan zo'n gemakkelijk excuus zijn voor je eigenaardigheden. Nu moet ik die verklaren vanuit het niets. Als ik niet uitkijk, dan ga ik echt denken dat ik iets gemist heb.

Zijn argwaan veranderde in woede, toen het gemeentebestuur aankondigde dat in het kader van de vijfjaarlijkse viering van bevrijdingsdag een stel Canadese bevrijders naar het dorp zou komen.

- Waarom geen Polen, die hebben deze gemeente toch bevrijd?

- Met het communistisch regime in Polen is het onmogelijk om die mensen naar Nederland te halen, had de burgemeester gezegd en het gemeentebestuur wilde toch niet achterblijven bij de festiviteiten die elders werden opgezet.

- Hebt u contact gehad met de Poolse autoriteiten?

- Daar geef ik geen commentaar op.

- Dus vervalst u de geschiedenis maar een beetje...?

De burgemeester had zijn wenkbrauwen opgetrokken en gezwegen.

De Canadezen zijn iets eerder bij Bareveld en herstellen de brug. Zij slaan rechtsaf en trekken naar het oosten. De Polen trekken naar het noorden.

Vrolijk pakte een envelop uit zijn binnenzak en gaf die aan Dolf.

- Ik heb toch nog iets gevonden van de oorlog. Iets wat er nog steeds is.

- Nou, ik denk dat ik na deze bijlage geen letter meer over de oorlog schrijf. Zinloos is het. Kijk, het is heel simpel. Dat mag nooit meer gebeuren, ik heb er niets mee te maken, ik leef nu en niet toen. Punt uit. Misschien dat iemand anders nog zo'n serietje wil opzetten. Ik wil geen geschiedenis schrijven die ik me moet verbeelden.

Al pratend opende Dolf de envelop. In de envelop zat een foto. Op de achterkant stond met potlood geschreven: ‘Voormalige barak uit Westerbork.’ Hij draaide de foto om en zweeg.

2

In deze schuur werd en wordt gestorven. Een groene schuur waarin kleine vierkante ruitjes in rottende sponningen hangen. Groen geschilderd, maar het weer kruipt in het hout, doet de lak bollen en barsten waardoor de eeuwige schimmel zich naar buiten kan vreten.

En alles is kleur: het wit-grijs van de dakranden, het verweerde groen van de houten wanden, het grijs van het spinrag achter de gebarsten ruitjes, de gele stropakken op de zwarte grond die in de buitenlucht te zompig is, hooguit een enkele pol onkruid wortel laat schieten. Het rood van de zon die zakkend naar de horizon in het spectrum van vocht over grote afstanden haar geelzucht verliest en verandert in de onheilspellende voorbode van een nacht die langer duurt dan wenselijk is.

De deuren staan open. De scharnieren, knarsend bij het openen en sluiten, scheuren uit het kozijn: een kwestie van tijd. De schapen, een rode verfvlek op de vacht, staan afwachtend naar buiten te kijken, naar het modderige pad waarin de plassen een dichttrekkende lucht spiegelen.

[p. 298]

Vijftig kilometer zuidwaarts is deze schuur een decorstuk in een zwart-witte film waarin het lopen te snel gaat, de lucht slechts grijs is en locomotieven af en aan rijden, een eindeloze rij goederenwagons meezeulend, langs een oud, bouwvallig perron. Wolken van stoom ontsnappen langs de treinen en verhullen de angst die in de ogen van de samengedreven mensen staat te lezen. Mensen, mensen. De angst maakt ze onmenselijk, hun lichamen verteren reeds, ook al bewegen ze snel en is het beeld zwart-wit.

De benzine valt uiteen in veelkleurige plassen die aanstonds overwegend oranje zullen zijn door het vuur dat zich snel en doelmatig in hout en stro verspreidt, terwijl de schapen huilend en gillend verassen en een lijk blakert.

- Dit is genoegdoening, pa.

Vijftig kilometer zuidwaarts is het zwartwitte perron volgestroomd. Bevelen klinken op, de ontmenselijkte wezens worden de wagons ingedreven. De regen hangt een grijs, transparant gordijn voor het tafereel. De kalmte, de starende ogen verraden de verwarring, is schijn. De bevelen klinken venijniger dan het prikkeldraad dat rondom het perron is gewikkeld als een morbide feestversiering voor de vrolijke uittocht naar een onbestemde plek.

Achter het gaas dat moet roesten, maar gewoon grijs is staan de barakken. Een kamp waar kinderen speels in plassen stampen, zwarte spetters de lucht injagen en ouderen fluisteren. Het geroezemoes begint als de verbazing is geweken en een enkele kreet waaruit de wanhoop blijkt klinkt op, vervult de bleke en holle gezichten met ontzetting. Beweging is zinloos. In de verte klinkt een naderende sirene van de brandweer die weg kan blijven, moet blijven. De verf bobbelt en sist, het hout kraakt, het stro knettert, plassen stomen en de paar bewoners van de streek horen bleek van afgrijzen de schapen blèren. De stank van de brand kan niet alleen van deze avond zijn, evenals de angstkreten van de schapen uit een verder verleden afkomstig lijken.

Een van de toegestroomde omstanders, een buurman, stapt naar voren. Zijn hoofd flakkert in het licht, de schaduwen trekken vals rond kin, mond, neus en wangen, de voren van het werken op het land zijn diep in het voorhoofd geploegd, de ogen schitteren in het wispelturige licht, zijn mond beweegt stroboscopisch langzaam.

- Is je vader binnen?

De wereld beweegt op en neer, de schuur wordt op en neer geschud, de buurman beweegt zich als op een cakewalk naar de barak, maar draait zich om en ziet er vertwijfeld uit terwijl hij op en neer blijft dansen.

Plassen, vlammen, lucht, vlammen, plassen, vlammen, sirenes laag, maar naderend, lucht, vlammen, plassen, vlammen, lucht, lucht: oranje gloed, zon en vuur smelten samen, belichten mensen, wier gezichten langzaam bedekt worden met ontzetting. Het fluisteren neemt een aanvang, het geroezemoes, een kreet van afschuw, het gillen van een stem, sirenes veranderen niet meer van toon, een vrouwelijke stem, dat geluid dat sinds de geboorte de zalf wilde zijn en nu nog slechts bijtend diep doordringt in openliggende wonden.

[p. 299]

In het licht van de vlammen spiegelt de herinnering onstuimig. De namiddag was vol spoken. Uit de barak klonken de hartverscheurende kreten van die honderden, duizenden die in en uit hebben gelopen. Iedere splinter hout geïmpregneerd met de verschrikkingen van genocide. In ieder ruitje holografische gezichten die niet begrijpend en bang naar buiten keken, in afwachting.

De plassen voor de barak waren tot rust gekomen nadat grijze rubberlaarzen het oppervlak hadden verstoord. Laarzen, diepe afdrukken achterlatend in de modder op weg naar de schapen die zenuwachtig begonnen te dribbelen op zoek naar een goed heenkomen in de wetenschap dat ze geschoren zouden worden, kaal, zodat slechts magere scharminkels met vreemd starende ogen in verwarring zouden afwachten tot een vrachtwagen de stilte zou doorbreken om de bijeengedreven beesten te halen en af te voeren naar een onbestemde plek.

- Daar ben je nu, pa.

Arme schapen. Hoe vaak werden ze afgevoerd? In rijen van drie boven elkaar spoedden zij zich willoos naar een horizon, waar niets wachtte dan de verschrikkingen van het mes. De slachters legden ze op roestvrij stalen banken, waarna de huid met wolresten werd weggesneden terwijl het bloed sijpelde uit de schotwond in de kop. Een mes werd in de hals geboord en reet het lijf open, zodat bloed en ingewanden naar buiten kolkten. Medelijden was er nooit geweest maar niet meer zo, niet via deze barak.

Hij had daar gestaan in de schemering. De schapen waren in een hoekje bijeengedreven en hij had het scheermes al in zijn hand. De beesten blaatten hevig. Een kaal peertje verlichtte de barak nauwelijks. De barak. Het was een barak, geen schuur meer, geen stal ondanks de hoek met oud ijzer, de werkbank met de ijzeren haken voor tijdelijke afrasteringen en het vat met een voorraadje benzine. Alles aangeslagen.

De roest verspreidde zich over zijn lichaam. De huid werd viesbruin en de groeven diep en zwart, alsof de grond zich had vastgezet in het gezicht. De grond waarvan geleefd werd, waarover hij ooit gezegd had dat dat het enige was wat hij nodig had en dat alle woorden ontoereikend waren om een verzoening tussen denken en ploegen tot stand te brengen. Denken was peinzend omzien naar het verleden, maar de boer zwijgt en kijkt uit over akkers en weilanden en probeert tekenen van gunstige vooruitzichten te zien: ‘Koeien grazen niet in het verleden en geven morgen pas melk en in de herfst moeten aardappelen en suikerbieten geoogst. Dat is alles toekomst.’ Een ongewisse. En hij bleef zwijgen, ondanks alle vragen.

Zwijgen levert stilstaande beelden op. Zwijgen doodt, spreken is de moeite waard, dwingt tot denken.

- Hoe ben je aan die barak gekomen, pa?

De man in de schuur had opgekeken en zijn mond bewogen. Hij sprak. Woorden over het weten. Dat het niet nodig is alles te weten. Dat weten niet leidt tot vergeten. Blij zijn die ellende niet meegemaakt te hebben.

Blijdschap verdrinkt herinneringen. Het verdronken land is teruggewonnen

[p. 300]

op de zee en ligt er braak bij, gereed voor uitmergeling. Graven in het land van herinneringen, zoekend naar de fossielen voordat de ploeg die in stukken snijdt of de bodem overwoekerd wordt door de aardappels en suikerbieten.

In de film doen te snel bewegende Duitse soldaten pogingen de barakken af te breken. Uit de achtergrond doemen de boeren op. Stallen, dan zijn het plotseling stallen, goedkoop en goed onderhouden. Het klappen van handen is zichtbaar. Geld flonkert ook in zwart-wit. De wanden worden voorzichtig neergehaald, de ruiten uit de stopverf getrokken en alle onderdelen op boerenkarren gelegd. Het kamp wordt afgevoerd, met de grond gelijk gemaakt en herrijst, op een veel groter oppervlak, zonder dat samenhang aanwezig lijkt. Maar de treurnis gonst door het land van schuur naar schuur.

Weten. Alles weten. Van hem. Hoeveel laarzen hebben door deze akkers gelopen, wat voor voertuigen hebben over deze landwegen gereden, wat hebben de bewoners gedaan, heeft de verwekking plaatsgevonden onder de steunbalken van deze verschrikkelijke barak?

- Wat heb je gedaan, pa. Je onttrokken? Land verkocht? Geneukt in deze schuur?

De man had omgezien. Zonder verwondering, zonder schrik, zonder angst, zonder woorden. De rijke boer die zijn kinderen had laten studeren. De te rijke boer. Het bedrijf was te rijk voor deze streek. Alleen waardevol land kan rijkdom opleveren. Niet het land waar de aardappels nauwelijks geschikt zijn voor consumptie, de koeien mager en de schapen ontheemd staren. De rode verfvlekken op de vacht.

Arme schapen. Gooi een steen in de kudde en wollen rimpels verwijderen zich cirkelgewijs. Maar het ijzerdraad van de afrastering hield ze bijeen en de deur van de barak was gesloten.

De huisartsen richten een noodhospitaal in. Zij vrezen een bloedbad. De Duitsers lijken vastbesloten zich te verdedigen tot de laatste man. Onnodig blijkt achteraf. De bevrijding vindt plaats zonder dat een schot wordt gelost.

Blijft onnodig. Zelfs de aflegger kan thuis blijven. De crematie vindt ter plekke plaats. Niets dan stof zal resten, waaiend over de akker zoals het radarcentrum volledig van de aardbodem is verdwenen.

- Pa, dat was een foto van deze barak.

Hij boog zich voorover...

- Uit Westerbork verdomme.

...greep een schaap en begon met scheren.

- Wat heb je gedaan, pa? Je hebt deze verdomde barak gekocht en de grond, wat is er met de grond gebeurd?

Onderzoek was nutteloos. Het zwijgen leverde een eigen verhaal op. De ambtenaar van het kadaster zou ongetwijfeld nietsvermoedend vriendelijk zijn geweest, de archiefkasten hebben opengetrokken en uiteindelijk het papier gevonden hebben waarop dat stuk land stond. ‘Thans in eigendom van...’ Dat was bekend, maar daarvoor... ‘altijd geweest... of wacht... nee... toch niet... van eenenveertig tot vijf-

[p. 301]

enveertig... in handen van de bezetter’. Geconfisceerd? ‘Gekocht’.

- De geschiedenis is niet te vervormen, pa.

Een hand omklemt een schouder, een onbekende stem klinkt bars als ‘mitkommen’, maar zegt slechts: ‘Komt u even mee.’ Beweging is ongewenst. Pas wanneer de wanden krakend in de modder zakken, de schapen stil zijn, het vuur stomend dooft en grijze rookslierten zich aftekenen tegen de almaar zwarter wordende lucht verandert het beeld van een kleurrijke avond, eindigt de zwart-witte hoofdfilm en kan het leven verdergaan.

Bewegingloos aanschouwen, het vuur dat vernietigend werk verricht, brandweerlieden die trachten te redden wat niet gered mag worden, niet op deze plek, vijftig kilometer ten noorden van de fundamenten, waar eerbied wordt opgeofferd.

Geen verzet als het portier wordt geopend. Zonder handboeien. Zonder zwaailicht, zonder sirene verwijdert de auto zich van de plek van het misdrijf waarvan het oranje licht bobbelt in de regendruppels die over de achteruitkijkspiegel druipen. De mobilofoon piept af en toe, een metalen stem roept een andere surveillancewagen op poolshoogte te nemen bij een gevecht in een café en toch is het stil in de auto. De chauffeur kijkt in zijn binnenspiegel, neemt de verdachte in zich op die zwijgend naar zijn bemodderde schoenen kijkt. Een blik van herkenning. De verdachte is een regelmatige bezoeker van het bureau.

In een van de recherchekamertjes wordt het tl-licht aangeknipt. Aan de rand van het tafelblad staat een typemachine die naar het midden wordt geschoven. De rechercheur loopt even naar de kantine om koffie en een asbak te halen.

De wanden zijn kaal en zachtgeel geschilderd. Geen affiches, geen dienstrooster, niets. Alleen boven de deur een grote ronde klok: vijf over twaalf, de deadline overschreden. De koerier is juist met gierende remmen voor het kantoor gestopt, heeft de envelop met kopij van de balie gepakt en is alweer op weg naar de drukkerij.

De rechercheur komt terug, zegt ‘zo’, zet de plastic bekertjes neer en pakt een proces-verbaal uit een blauw postbakje, draait het vel in de machine, nipt aan de koffie, draait een sigaret en zucht.

Hij begint: het herzoeken van het verhaal. De vooruitzichten zijn gunstig. De verdachte is de zekere dader en lijkt bereid mee te werken aan het onderzoek. Hij verzucht niet te hebben gedacht dat, iemand die hij zo goed kent, toch samen een gemeenschappelijk belang, soms.

De rechercheur zegt dat uit de verklaringen van de omstanders duidelijk is geworden dat in de schuur nog een persoon aanwezig was die zich kennelijk niet tijdig in veiligheid kon brengen tegen het om zich heen vretende vuur. Dat de verdachte waarschijnlijk de enige is die weet hoe de gebeurtenissen zich hebben voltrokken.

Op de werkbank lag een vleeshaak. De punt sloeg een gat in zijn hals, het bloed stroomde in de modder. Zonder een kik te geven, verloor het lichaam kracht en hing zwaar aan de arm. Te zwaar om op te tillen en op te hangen aan een van de

[p. 302]

ringen in de balken. Het lichaam zakte op de grond. De schapen deinsden terug.

Voor alles zal de rechercheur het motief willen weten. Het motief, het motief. Wanhoop? Wanhoop. Wat is wanhoop anders dan ordeloze hoop, hoop die zich naar alle kanten verspreidt, ongerichte hoop die zich verplaatst langs lijnen in de tijd die nergens een beginpunt lijken te hebben.

De rechercheur vraagt hoe het kon gebeuren.

- Hebt u ooit een film gezien, waarin een steen in het water wordt gegooid. En gezien wat er gebeurt als de film wordt teruggedraaid.

De rechercheur zwijgt.