De Gids. Jaargang 154

Douwe Fokkema

De uitnodiging om vier vragen over nieuwe ontwikkelingen in de literatuurwetenschap te beantwoorden werd ingeleid met enkele zinnen die mij ongelukkig stemmen. Als het zo is dat in wetenschappelijke studies de ideologieën van de auteurs belangrijker zijn dan het bestudeerde probleem, zijn deze studies daardoor alleen al gediskwalificeerd en kunnen ze het beste genegeerd worden. De strekking van de door mij geciteerde zin lijkt echter te zijn dat de projectie van ‘opvattingen en ideologieën’ op het te bestuderen materiaal een nieuwe fase in de literatuurwetenschap inluidt. Als dat waar zou zijn, zou die nieuwe fase geen vooruitgang betekenen.

Ook werd ik getroffen door de merkwaardige oppositie tussen ‘theorie pur sang’ en ‘het interpreteren van het literaire werk’. Is er in de literatuurwetenschap, of in welke empirische wetenschap dan ook, ooit sprake van theorie pur sang? Wordt theorievorming niet gestimuleerd door specifieke problemen die wij belangrijk vinden en tot een oplossing willen brengen - bijvoorbeeld het probleem van de wisselende interpretaties die in de loop van de tijd aan bepaalde literaire werken zijn gegeven, of het probleem hoe canonvorming tot stand komt? Willen de ondertekenaars van de uitnodiging suggereren dat de wetenschappelijke onderzoeker moet kiezen tussen theorie pur sang (een soort wiskunde) en de bezigheid van het interpreteren? Dit kunnen zij toch niet ernstig menen.

Zonder vreugde begin ik aan de beantwoording van de vragen.

1. Inderdaad, het bestaansrecht van de literatuurwetenschap berust op de gedachte dat het mogelijk is literaire communicatie (niet: literatuur) op een wetenschappelijke manier te bestuderen. Bij deze gedachte worden steeds minder (niet: meer) vraagtekens gesteld.

2. In de tweede vraag wordt gesteld dat ‘behalve literaire ook historische, filosofische en theologische teksten worden onderzocht en er minder strikt wordt vastgehouden aan gevestigde literatuurbenaderingen’. Ik weet niet wat bedoeld wordt met het woord ‘benaderingen’. Zouden ‘methoden’ zijn bedoeld? Nieuwe methoden zijn aan te bevelen, indien ze resultaat opleveren; dat wil zeggen, als ze onze kennis vermeerderen, als ze bijdragen tot de oplossing van oude problemen en het zien van nieu-

[p. 243]

we, als ze in staat zijn theorieën te bevestigen of te weerleggen, en als ze onze wereld leefbaar helpen maken. Over ‘verschuivingen van het bestudeerde gebied’ maak ik mij geen zorgen. Voor de markering van een discipline is niet het object belangrijk, maar de vraagstelling. Laat er echter geen misverstand bestaan over interdisciplinariteit: deze is alleen mogelijk als de onderscheiden disciplines van waaruit aan één vraagstelling wordt gewerkt, in gelijke mate eisen stellen aan de wetenschappelijkheid van de gehanteerde methoden.

3. Veranderingen in de literatuurwetenschap zijn in de eerste plaats een gevolg van wetenschappelijke ontwikkelingen. De uitsplitsing van verschillende vormen van omgaan met literatuur - het onderscheid tussen analyse en interpretatie, tussen wetenschappelijk onderzoek naar literaire communicatie en de kritische of bevestigende zingeving aan teksten - is het resultaat van een ontwikkeling die zich ook in andere wetenschappen heeft voltrokken en die onomkeerbaar lijkt te zijn. Zo is in de medische wetenschap onderscheid gemaakt tussen de diagnose en de behandeling van ziekten, in de gedragswetenschappen tussen psychonomie en psychotherapie. Ook in de maatschappijwetenschappen is in verschillende varianten een onderscheid tussen twee richtingen zichtbaar geworden, bijvoorbeeld tussen cultuursociologie en cultuurkritiek.

De uitsplitsing in verschillende manieren van omgaan met literatuur, die zich ruwweg in de afgelopen twintig jaar - maar niet overal gelijktijdig, en nauwelijks aan Amerikaanse universiteiten - heeft voltrokken, wordt niet door iedereen begrepen; in Nederland bijvoorbeeld niet door Karel van het Reve, Gomperts, Van Boheemen en Bal. De verschillende activiteiten rond literatuur hebben elk hun eigen spelregels. De gang van zaken in het wetenschappelijk onderzoek is een andere dan in de literaire kritiek of de literaire interpretatie. De literatuurgeschiedschrijving neemt een tussenpositie in; zij heeft ten dele een wetenschappelijke pretentie, en volgt voor het overige de werkwijze van de interpretatie en de kritiek. De empirische literatuurwetenschap heeft niets gemeen met een kritische stroming als het deconstructivisme. Er is ook niets dat een keuze tussen wetenschappelijk onderzoek en literaire kritiek opdringt. Onderzoek en kritiek dienen verschillende doelen en behoren beide aan de universiteit te worden onderwezen. Wetenschappelijke discussies, met name rond het probleem van de lang gezochte en nooit gevonden enig juiste interpretatie van bekende literaire werken, hebben tot een uitsplitsing van de wetenschappelijke en de kritische bemoeienis met literatuur geleid.

Er zijn ook maatschappelijke vragen die het onderzoek op bepaalde probleemgebieden hebben gericht. Hierbij valt te denken aan de vraag hoe de vrijheid van drukpers gehandhaafd kan worden in een multiculturele samenleving (de problemen rond The Satanic Verses), aan de vraag hoe het cultureel analfabetisme kan worden bestreden, aan de vraag hoe er na Nietzsche en Derrida nog wegen gevonden kunnen worden om de beginselen van de democratie te verdedigen.

De vraag of ‘er een nieuwe cultuurhistorische stroming aan het ontstaan is’, laat ik onbeantwoord. Het fatalisme dat uit de formulering blijkt en dat ook elders in de mij toegezonden brief zichtbaar is, ergert mij. Alsof stromingen in de cultuurgeschiedenis niet altijd constructies zijn, alsof dergelijke stromingen niet altijd slechts van relatief belang zijn, en alsof het zin zou hebben zich bij voorbaat neer te leggen bij een stroming die zich nog niet eens duidelijk aftekent. Misschien is in dit verband fatalisme een te zwaar woord en gaat het meer om een erbij te willen horen, een meedoen aan de mode, een mode die uit de Verenigde Staten komt (en daar op haar retour is), terwijl het verstandiger zou zijn zich af te vragen wat wij hier en nu nodig hebben om te verhinderen dat onze samenleving uitsluitend door grillen van de dag wordt bepaald, hetzij van sectarische, hetzij van kapitalistische herkomst - in het eerste geval immuun voor kritiek, in het tweede ingegeven

[p. 244]

door de wens steeds iets nieuws op de markt te brengen.

4. Bij de door mij geschetste ontwikkelingen en verwachtingen voel ik mij, zoals naar ik verwacht gebleken is, ook persoonlijk betrokken.