De Gids. Jaargang 154

Maaike Meijer

1. De discussies over strikte wetenschappelijkheid munten mijns inziens uit in irrelevantie en navelstaarderij. Als katholieken van de oude stempel is men meer bezig met het eigen zondenregister (ben ik wel wetenschappelijk genoeg?) dan met het leven zelf (bijvoorbeeld het bedrijven van een literatuurbeschouwing die aansluit bij leespraktijken, bij de zin van cultuur, bij culturele veranderingen, bij het effect en de maatschappelijke circulatie van teksten).

Het streven naar strikte wetenschappelijkheid is in de literatuurwetenschap niet iets wat voortkomt uit de eigen onderzoeksdoelen, maar is reactief: de literatuurwetenschap zou in die optiek net zo ‘hard’ moeten worden als wiskunde of natuurwetenschappen. De toon is in die discussie nogal gelijkhebberig: het bestrijden van een minderwaardigheidsgevoel gaat nu eenmaal gepaard met dogmatisme. De kampioenen van de strikte wetenschappelijkheid eis(t)en ten onrechte het vak op, omdat zo veel literatuurwetenschappelijk werk van anderen, met de ‘harde’ criteria van wetenschappelijkheid in de hand, superieur naar de prullenbak kon worden verwezen, terwijl het eigen onderzoek uitblonk in wetenschappelijke degelijkheid. Het probleem is daarbij echter evident dit: om volgens harde criteria te werk te kunnen gaan moet het object van onderzoek zodanig worden aangepast en ingeperkt dat alleen nog maar uiterst triviale vragen kunnen worden beantwoord. Vele onderzoeksdoelen en -objecten zijn volstrekt onbenaderbaar met positivistische wetenschapsopvattingen. Dat mag niet betekenen dat men die doelen en objecten maar naar de journalistiek moet verwijzen.

Vijftien jaar geleden moest alles volgens de door Popper gestelde standaarden: daar is wat de literatuurwetenschap betreft bijzonder weinig concreet onderzoek uitgekomen. Wat mij betreft is wetenschappelijk: aansluiting bij de stand van discussie, intersubjectiviteit, helderheid in gebruikte concepten, methoden en theorieën, explicietheid over de reikwijdte daarvan. Verder vind ik het betrachten van zelfreflexiviteit met betrekking tot de eigen positie (als lezer/onderzoeker) ten opzichte van het bestudeerde probleem van groot belang. Het streven naar een ‘objectief’, universalistisch standpunt is aanzienlijk onwetenschappelijker dan het kunnen reflecteren over de eigen gepositioneerdheid, belangen-, cultuuren groepsgebondenheid.

2. Bij punt 2. worden twee waarnemingen gedaan. De eerste betreft het object van de literatuurwetenschap (het gebied), de tweede betreft de benadering van het object. Inderdaad is er een verschuiving te zien in het door literatuurwetenschappers bestudeerde objectgebied. Er worden niet alleen literaire teksten bestudeerd, maar ook historische, filosofische en theologische. Maar het veld van teksten is nog veel uitgebreider: in de feministische literatuurwetenschap (en daar niet alleen) worden ook mediateksten en teksten uit de populaire cultuur bestudeerd: geen tekstsoort is uitgezonderd. Mijns inziens moet dit oprukken naar andere tekstgenres nog veel verder worden doorgezet.

Of er minder strikt wordt vastgehouden aan gevestigde literatuurbenaderingen is een vraag die alleen beantwoord kan worden als het woord ‘gevestigd’ nader wordt gespecificeerd. Is de feministische literatuurbenadering ‘gevestigd’? Is de nieuwe ideologiekritiek dat? Ik meen dat onze tijd een proliferatie van literatuurbenaderingen te zien geeft, die ik zeer inspirerend vind. Verder zie ik dat die ‘nieuwere’ literatuurbenaderingen: feministisch onderzoek naar gender in teksten, naar gender en genre, de verschillende vormen van psychokritiek, de deconstructie, het receptieonderzoek, de leestheorie, de discours-analyse, op

[p. 245]

hun beurt ook veranderen naarmate het object verschuift naar niet-literaire tekstgenres.

3. De veranderingen in de literatuurwetenschap lijken mij geen vak-immanent verschijnsel. Hoewel ik me kan voorstellen dat - bijvoorbeeld - neerlandici massaal werden bevangen door stierlijke verveling bij de zoveelste structuur-analyse van een Meesterwerk komt de verandering niet voort uit de verstarring van het vak zelf. Ik opteer voor een combinatie van maatschappelijke en culturele veranderingen, die eindelijk werden toegestaan hun weerslag op de universiteiten te krijgen. Bijvoorbeeld: democratisering van het onderwijs, feminisme, homo-emancipatie, ontkerkelijking, zoeken naar andere dan religieuze waarden, cultuurspreiding, maatschappelijke behoefte aan een breed opgeleid middenkader, d.w.z. een maatschappij die zich om redenen van efficiëntie niet langer kan veroorloven dat de universiteit een bolwerk van elitair conservatisme is.

Belangrijk lijkt mij ook de cultuurfilosofische omwenteling, die op haar beurt weer samenhangt met de calamiteiten van de twintigste eeuw: de wereldoorlogen, de wereldhonger, de dreigende ecologische rampen, en het inzicht dat het menselijk ingrijpen daarin een centrale rol speelt. De vijand zit vanbinnen, en de rationaliteit faalt. Vandaar de poststructuralistische theorieën over fragiele identiteit en verbrokkelde subjectiviteit, het inzicht dat het bewuste deel van de psyche slechts een klein lampje is in woedende storm. Ik moet het hier doen met steekwoorden: voor de enorme gebiedsuitbreiding van de literatuurwetenschap is fundamenteel het inzicht dat voorheen ‘de werkelijkheid’ bestaat uit tekst. Tekst is niet langer ‘slechts’ tekst, maar tekst/taal is werkelijkheidsvormend, handelingsbepalend, subject-vestigend. De homo parlans is de schepper van de wereld. Vandaar ook de nieuwe literatuurwetenschappelijke belangstelling voor retorica, van oudsher het domein waar de werkelijkheidsvormende macht van de taal erkend werd, en in zijn werking bestudeerd kon worden. Voor de toekomstige rol van de literatuurwetenschap lijkt mij verder belangrijk de stortvloed aan tekst en beelden, het informatie-exces en de daarmee gepaard gaande verdoving, die alleen nog maar erger kan worden. De literatuurwetenschap moet - bijvoorbeeld - die paradox gaan analyseren: dat de overvloed van media-aanbod leidt tot het verstommen van de kritische functie ervan. De literatuurwetenschap zou zich onder andere kunnen ontwikkelen tot een interdisciplinaire kritiek op de structuur van de tekstuele en visuele representaties.

De nieuwe cultuurhistorische stroming hangt samen met de interventies van de ‘tot vrouw gemaakten’ in de cultuur. Er is een toenemend besef dat de reservoirs van de menselijke geest nog niet aangesproken zijn. Van die reservoirs is de ‘vrouw’ zowel de metafoor als de letterlijke bewaarplaats. ‘Vrouw’ is de aanduiding geworden voor het onbekende en in de cultuur verdrongene. Via het feminisme is mijns inziens de zoektocht naar het lichaam op gang gekomen (het Grote Ongedachte in de westerse filosofie) als plaats van een nieuwe metafysica.

4. Ik voel mij buitengewoon betrokken bij deze veranderingen. Zie daarvoor mijn boek De lust tot lezen. Nederlandse dichteressen en het literaire systeem.